Samvinnan - 01.08.1968, Blaðsíða 62

kristinni menningu fram á 20. öld, og
Gyðingaofsóknir nazista voru aðeins
framhald af þeim, — eins konar arfleið
„vestrænnar“ kristinnar menningar. —
Meðal Múslima voru Gyðingaofsóknir
hins vegar mjög sjaldgæfar, enda fyrir-
skipar Kóraninn umburðarlyndi í garð
Gyðinga (svo og kristinna manna).
Mestu ofsóknir kristinna manna hafa
verið á hendur öðrum kristnum mönn-
um; hver kristinn hópur hefur talið sig
einan hafa öðlazt hinn eina rétta sann-
leika og hafi því nokkurs konar guðlega
skyldu til að útrýma þeim, sem ekki
hafa öðlazt þennan eina rétta sannleika.
— Trúvillinga- og galdrabrennur krist-
innar menningar eiga sér enga hliðstæðu
í mannkynssögunni. Samkvæmt skilningi
kristinnar trúfræði er aðeins einn vegur
til frelsunar, lckasannlcikurinn er þegar
fundinn við frelsunina og svartnætti ef-
xns er þá horfið, og þess vegna var hver
einstaklingur, sem ekki hafði sömu skoö-
anir og ríkjandi voru í umhverfi hans
og/eða meðal yfirvalda hans, skilyrðis-
laust fordæmdur og látinn sæta ofsókn-
um. Þær tiltölulega litlu ofsóknir, sem
kristnin hefur orðið að sæta af hálfu
annarra trúarbragða, hverfa alveg í
skuggann fyrir þeim ofsóknum, sem ein
tegund kristni hefur beitt aðra tegund
kristni; kristnir menn hafa drepið aðra
kristna menn í nafni kristninnar í stærri
stíl en dæmi eru til um aðrar ofsóknir í
nafni trúarbragða. Af sömu rótum er
runnið, að þar sem allur sannleikur hlaut
að koma í gegnum trú, fengu flest hags-
munaátök milli kristinna manna á sig
trúarlegan hjúp; — þannig hafa hinar
svonefndu „trúarbragðastyrjaldir“ eins
og 30 ára stríðið komið Austurlandabúum
kynlega fyrir sjónir.
Helztu einkenni kristinnar siðfræði
Þannig má draga saman nokkur helztu
einkenni siðfræði kristninnar um aldirn-
ar: óvenjulegt umburðarleysi, fjandskap-
ur við efahyggju og vísindi, góður verkn-
aður hafi ekki gildi í sjálfu sér heldur
skipti hugsunin að baki öllu máli og að
hún verði að vera trúarleg. Þetta eru
helztu einkennin, margt annað mætti
telja, sem aðskilur kristna siðfræði frá
siðfræði annarra trúarbragða, en allt
virðist bera að sama brunni: Að kristin
trúfræði er frá sjónarmiði húmanisma
nútímans grimm, ólýðræðisleg og and-
stæð vísindalegum hugsunarhætti. Þetta
eru sameiginlegu einkennin.
Mismunur mótmælenda og kaþólskra
Klofningur kristinnar trúfræði í ýmsar
greinar hefur einnig skapað viss ólík sið-
ferðislögmál eftir ýmsum greinum kristn-
innar.
Þannig er kaþólsk trúfræði og siðfræði
almennt ólýðræðislegri en trúfræði og
siðfræði mótmælenda. Skýrast kemur
þetta fram hjá rómversk-kaþólsku kirkj-
unni. Sjálf er kirkjan byggð upp alger-
lega ólýðræðislega, að öllu leyti með
skipunum ofan frá. Jafnframt getur
enginn einstaklingur „átt Guð fyrir föður
nema hann eigi kirkjuna fyrir móður,“
þ. e. enginn getur öðlazt sannleikann
nema með hjálp kirkjunnar. Auk þess
hefur kaþólska kirkjan aldrei viljað
sleppa þeim geysimikla íhlutunarrétti
um málefni meðlima sinna, sem hún
öðlaðist snemma á miðöldum — rétti
sem kirkjur mótmælenda slepptu til rík-
isins að mestu leyti í upphafi siðbótar-
innar. Rómversk-kaþólska kirkjan býður
meðlimum sínum allskyns hegðunarlög-
mál eins og hvað á að kjósa í kosningum,
um alla þætti kynlífs og siðferðis o. s. frv.
Hinn almenni skilningur mótmælenda
á sambandi Guðs og manna er, að þetta
samband sé beint og enginn maður geti
verði tengiliður meðbróður síns og Jesú,
jafnvel þótt hann sé þjónn kirkj-
unnar. Þetta hefur þó engan veginn
þýtt að mótmælendur hafi afsalað sér
íhlutunarrétti um trúarlíf og siðferðis-
skoðanir annarra. Hver hinna fjölmörgu
hópa mótmælenda hefur skapað sér sitt
eigið ósveigjanlega trúarkerfi, sem allir
meðlimir hópsins verða að fylgja. — En
eigi að síður hefur kenning mótmælenda
um beint samband einstaklingsins við
Guð samfara ákveðinni og fastmótaðri
trúfræði — tvö fyrirbæri, sem augljós-
lega er erfitt að samræma — valdið mót-
mælendum miklum heilabrotum og með-
al annars orsakað stofnun fjölmargra
trúflokka. Fáir kristnir menn hafa þorað
að ganga eins langt og kvekarar í ein-
staklingshyggju í trúmálum og segja að
trúarlíf einstaklingsins sé algert einka-
mál hans, sem enginn geti dæmt um
nema Guð. Þvert á móti eru flestir mót-
mælendur fljótir að úrskurða um rétt-
mæti trúar meðbræðranna.
En því er ekki að neita að sá fjöl-
breytileiki, sem mótmælendahefðin hef-
ur skapað hvað trúflokkum viðvíkur, hef-
ur reynzt mjög heillavænlegur fyrir um-
burðarlyndi og lýðræði. Hvernig geta t. d.
Bandaríkjamenn, sem eru skiptir í þús-
undir mismunandi trúflokka, komizt hjá
því að umbera hver annan að vissu
marki að minnsta kosti? Um leið skapar
krafa kristninnar um algeran sann-
leika merkilega þverstæðu innan mót-
mælendahefðarinnar. Hver einstaklingur
á í senn að hafa beint samband við Guð
og öðlast algeran sannleika, — þetta hef-
ur ekki aðeins skapað fjölmarga sértrú-
arflokka, sem hver hefur sinn algera
sannleika, heldur hefur nauðsynin á
að hindra, að þetta ástand valdi þjóð-
félagslegri upplausn, orsakað ákveðið
umburðarlyndi og gagnkvæma virðingu
cg um leið vaxandi efasemdir. Og það
má segja mótmælendakristni til hróss,
að engin einræðishreyfing þessarar aldar
hefur haft hana sem aðalinntak sitt;
hér hefur kaþólska kristnin aðra sögu
að segja.
Áhrif húmanismans á kristnina.
Húmanismi, sem í íslenzkri þýðingu
hefur verið nefndur „mannúðarstefna“,
á fyrst og fremst rætur sínar að rekja
til vísinda; menn fóru að beita aðferðum
efans til að komast að vísindalegum
niðurstöðum um vandamál mannsins.
Fram á 20. öld var húmanisminn í stöð-
ugu stríði við gervalla kristnina. í upp-
hafi voru andstæðurnar milli visinda-
hyggju og kristni því miklu ljósari en
nú er; — andstæðurnar milli lofsöngs-
ins um efann og lofsöngsins um frels-
unina frá efanum voru öllum greinilegar.
Langt fram eftir 19. öldinni voru flestir
vísindamenn yfirlýstir guðleysingjar.
Hverju mannsbarni í kristninni var þá
ljóst hvað erfðasynd var, hvað trúin á
Jesúm þýddi og hvað friðþæging eða
frelsun frá syndinni var. Húmanisminn
snerist gegn þessu öllu og studdist þar
við vísindin, sem voru í stöðugri sókn.
Með aukinni menntun almennings og
útbreiðslu efaihyggjunnar samfara
pólitískum breytingum í lýðræðisátt, fór
kristinn rétttrúnaður að komast í varn-
arstöðu. í sumum löndum eins og Rúss-
landi varð aldrei um samkomulag að
ræða; menn skiptust milli kristins rétt-
trúnaðar og guðleysis. í öðrum löndum,
einkum löndum mótmælenda, fór efa-
hyggjan að hafa mikil áhrif á sjálfa
kristnu trúfræðina. Þessi áhrif komu
viða fram, en voru þó skýrust í hinni
svonefndu „frjálslyndu guðfræði".
Frjálslyndu guðfræðingarnir byrjuðu
með að draga hlutverk Jesú Krists
sem Guðs sonar í efa og fóru í staðinn að
setja hann í einhvers konar spámanns-
hlutverk. Menn skyldu tilbiðja Guðs orð
eins og það kom fram af munni Jesú,
en ekki trúa skilyrðislaust á Jesúm sjálf-
an sem son Guðs, sem sendur hefði ver-
ið til að leysa menn frá erfðasyndinni.
Jafnframt fór erfðasyndin að fá nýja
merkingu, hún þýddi ekki lengur, að
barnið í vöggunni væri fætt slæmt og
yrði það unz það hefði meðtekið blessun
Guðs, heldur fól hún í sér almenna þjóð-
félagsgalla, sem flutzt hefðu frá einni
kynslóð til annarrar. Frelsunin, friðþæg-
ingin frá erfðasyndinni hvarf þess vegna
sem mikilvægt atriði. Jafnframt fór tví-
hyggjan að missa gildi sitt. Frjáls-
lyndu guðfræðingarnir vildu leggja alla
áherzlu á almætti og algæzku Guðs, Sat-
an vék um set og jafnvel eilífri glötun
var afneitað. Siðferðisboðskapur Nýja
testamentisins var settur í staðinn fyrir
trúfræði kristninnar allt frá dögum Páls
postula. Gamlar tilvitnanir kirkjunnar
manna breyttu um merkingu eða urðu
einfaldlega merkingarlausar.
Áhrif frjálslyndu guðfræðinnar urðu
geysimikil og hafa raunar skapað al-
gera umbyltingu í hugsunarhætti þeirra
þjóða er telja sig kristnar. Á íslandi fór
hún að hafa áhrif eftir 1900, og um
1930 hafði hún næstum gengið af gamal-
guðfræðinni dauðri. Áhrif hennar á ís-
landi eru ennþá svo víðtæk, að megin-
þorri almennings telur hana „hina einu
sönnu kristni.“
Gagnsókn kristinnar trúfræði
Snemma á 20. öldinni hóf gamal-
guðfræðin gagnsókn í ýmsum formum.
Höfuðforsenda þessarar gagnsóknar lá
í því, að margir ungir menn innan krist-
innar kirkju hættu að finna kristnina
þar eftir að frjálslynda guðfræðin hafði
náð undirtökunum; þeir spurðu hvað að-
58