Samvinnan - 01.08.1968, Blaðsíða 45

arnir eru flestir prófessorar eða starfs-
menn við háskóla og ýmsar æðri mennta-
stofnanir í Evrópu og Bandaríkjunum.
Það vekur og athygli, að þar er ekki
einungis um bókmenntamenn að ræða,
heldur er þar einnig að finna fulltrúa
fyrir aðrar vísindagreinar, svo sem mál-
vísindi, stærðfræði, heimspeki, félags-
fræði og uppeldisfræði. Er einna þekkt-
astur þeirra málvísindamaðurinn Roman
Jakobson, og skrifar hann grein er nefn-
ist „Poesie der Grammatik und Gramma-
tik der Poesie“ („Skáldskapur málfræð-
innar og málfræði skáldskaparins"), þar
sem hann fjallar um hlutverk málvísinda
við könnun bókmennta og ræðir ýmis
atriði þar að lútandi.
í inngangi bókarinnar ræðir útgefand-
inn nokkuð um afstöðu stærðfræði ann-
ars vegar og bókmenntakönnunar hins
vegar til hvor annarrar, og ganga skoð-
anir hans mjög í þá átt, að síðarnefnda
fræðigreinin geti á margan hátt hagnazt
af því að tileinka sér aðferðir stærð-
fræðinnar að meira eða minna leyti og
taka þær upp við rannsóknir á bók-
menntum. Nefnir hann máli sínu til
sönnunar margar greinar vísinda, sem
leitað hafi stuðnings hjá öðrum og
óskyldum vísindagreimnn og tekið að
einhverju leyti upp starfsaðferðir þeirra,
og með aukinni sérhæfingu einstakra
vísindagreina telur hann, að bilið á milli
einstakra þátta óskyldra greina geti
minnkað svo, að ekki verði lengur jafn
fráleitt og fyrr að reyna að brúa slík bil.
Þá kemur einnig fram í innganginum, að
höfundurinn rekur þróun bókmennta-
könnunar í áttina til hinna nákvæmari
starfsaðferða stærðfræðinnar jöfnum
höndum til áhrifa frá stílrannsóknum
rússnesku formalistanna fyrr á þessari
öld og frá ýmsum nýrri og nákvæmari
starfsaðferðum í málvísindum, sem orð-
ið hafi kveikja þessarar stefnu í bók-
menntakönnun. Hljóta ummælin um
rússneska formalismann óneitanlega að
vekja grun um, að þessi stefna — ef
nota má það orð — eigi að einhverju
leyti rætur sínar að rekja til Austur-
Evrópulanda, því að vitað er, að þar
hafa nákvæmar rannsóknir á- stíl og
formi skáldverka lengi átt sér trausta
stuðningsmenn meðal bókmenntamanna.
Þess er enginn kostur að rekja allt efni
bókarinnar hér á þessum vettvangi, þótt
ekki sé nema vegna þess að hún er
hátt á fjórða hundrað þéttprent-
aðar síður á lengd, en í stuttu
máli má segja, að allar grein-
arnar beinist að því að ná fram sem
mestri vísindalegri nákvæmni í vinnu-
brögðum. Að sjálfsögðu beinast hinar
stærðfræðilegu aðferðir höfundanna
fyrst og fremst að stíl verkanna, og í
heild má segja, að það séu hinar mál-
fræðilegu einingar stílsins Ohljóð, orð-
hlutar, orð og setningar), sem rannsókn-
irnar beinast fyrst og fremst að, og sömu-
leiðis fyrirbæri eins og rím og hvers
kyns reglulegar endurtekningar sömu
hljóða („stuðlasetning"), en efni verk-
anna er að mestu leyti látið ósnortið.
Þannig eru t. d. í einni greininni gerðar
samanburðarrannsóknir á fjölda bók-
stafa í atkvæði og fjölda bókstafa í orði
ásamt fjölda orða í setningum, og reikn-
aðar út meðaltalstölur um þessi atriði
í verkum nokkurra þýzkra og latneskra
höfunda, og í sömu grein er reiknaður
út fjöldi nafnorða og sagnorða í hverri
setningu að meðaltali í þessum sömu
verkum, og fundin út innbyrðis afstaða
þessara höfunda til hvers annars í
þessu efni. í annarri grein eru gerðar
rannsóknir á tíðni vissra orða, sem
flokkuð hafa verið á merkingarfræðileg-
um grundvelli, í nokkrum bókmennta-
textum og niðurstöðurnar bornar saman
við niðurstöður hliðstæðra rannsókna á
fréttaklausu úr dagblaði. í hinni þriðju
er fjallað um hlutfallslegan fjölda lýs-
ingarorða og sagnorða í setningum ann-
ars vegar og meðalfjölda orða í setning-
um og atkvæða í orðum hins vegar, og
þar er skýrt frá niðurstöðum athugunar,
sem fram fór í Zúrich á börnum af gyð-
ingaættum annars vegar og öðrum börn-
um þar í borg hins vegar, og kom í
ljós, að í þessum atriðum var greinileg-
ur munur á milli þessara tveggja hópa
af börnum. í sömu grein eru og kann-
aðir nokkrir bókmenntatextar með það
fyrir augum að finna út hlutfallið á
milli fjölda lýsingarorða og sagnorða,
og einnig meðaltal af fjölda lýsingarorða
í setningum og orða í setningum, og á
eftir þessum leiðum að vera hægt að
komast að því, hvort nokkur munur
sé á notkun einstakra skálda á þessum
stílfyrirbærum og hve mikill.
Þá má og nefna aðra grein, þar sem
nokkrar sonnettur eftir franska skáldið
Baudelaire eru rannsakaðar með það
fyrir augum að fá fram yfirlit yfir tíðni
einstakra hljóða málsins í þeim, og rætt
er um það, hvaða listrænt gildi notkun
tiltekinna hljóða fremur en annarra geti
haft. Þá er og kannað, hvaða hljóð al-
gengast sé að standi í upphafi ljóðlína í
þessum verkum, og niðurstöðurnar, sem
fram eru settar í töflum og línuritum,
eru síðan bornar saman við kveðskap
ýmissa annarra franskra skálda. Loks
má nefna grein, þar sem rætt er um
hljóðbyggingu Ijóðsins og rím, og tekin
dæmi og borin saman úr rússneskum
og frönskum kveðskap. í sömu grein er
og rætt um hrynjandi í kveðskap og
tekin dæmi úr rússneskum og tékknesk-
um kveðskap til samanburðar.
Margt fleira er og fjallað um í ein-
stökum greinum, sem hér er ekki rúm
til að rekja, svo sem frágang texta,
hlutverk málvísinda við bókmennta-
könnun o. fl. Sérstaka athygli vekur það
og, að höfundunum virðist vera mjög
kært að setja niðurstöður sínar upp í
hvers konar töflur og línurit, sem úir
og grúir af í bókinni, en slíkur frágang-
ur á niðurstöðum vísindarannsókna er
annars vægast sagt heldur sjaldgæfur
í ritum um bókmenntir.
Um gildi rannsókna á borð við þær,
sem settar eru fram í þessari bók, er
ef til vill bezt að hafa sem fæst orð.
Ýmsar tilraunir hafa áður verið gerðar
til þess að aðhæfa starfsaðferðir ann-
arra vísindagreina, svo sem náttúrufræði,
sálarfræði, málfræði og sagnfræði, að
starfsaðferðum bókmenntakönnunar, en
um flestar eða allar þær tilraunir má
segja það, að þær hafi gefizt heldur
illa. Ekki verður í fljótu bragði séð,
að þær niðurstöður, sem settar eru fram
í þessari bók, séu nein sáluhjálparlausn
á þeim vandamálum, sem vísindaleg bók-
menntakönnun á við að etja, en hinu
verður þó ekki neitað, að ýmsar af þeim
aðferðum, sem þarna er beitt, geta
komið að gagni, þegar kanna á afmörkuð
atriði í stíl og orðavali einstakra höf-
unda. Hafa verður í huga í því sam-
bandi, að tungumálið er í rauninni það
hráefni, sem skáldin vinna úr og móta
í verkum sínum, og geta þá vissulega
komið upp þau tilvik, að til mála geti
komið að kanna einstök málfræðileg
atriði í verkum tveggja eða fleiri skálda
og setja niðurstöðutölurnar fram í
prósentutölum eða á annan hliðstæðan
hátt. Mætti t. d. hugsa sér, að þetta
gæti verið hagkvæmt við skólakennslu,
þar sem kennarar gætu látið nemendur
sína leysa slík verkefni með það fyrir
augum, að vinnan að þeim opnaði bet-
ur augu þeirra fyrir sérkennum einstakra
skálda og eðli skáldskapar almennt. Hins
vegar liggur í augum uppi, að aðferðir
sem þessar geta aldrei leyst hinar hefð-
bundnu aðferðir við bókmenntakönnun
af hólmi, heldur þegar bezt lætur einung-
is bætt einhverju við þá vitneskju, sem
þær eru færar um að leiða í Ijós.
Hér að framan var vikið að íslands-
klukkunni eftir Halldór Laxness og þeim
sögulegu staðreyndum, sem vitað er að
liggja að baki þess verks. í ýmsum af
skáldsögum Halldórs liggur í augum uppi,
að hann hefur fært sér í nyt ýmsar
sögulegar persónur, t. d. í Heimsljósi og
Paradísarheimt, og margir áhugasamir
lesendur hans hafa gjarnan gert sér það
til dægrastyttingar að reyna að þekkja
þar ýmsar sannsögulegar persónur og
atburði og gera sér grein fyrir því á
hvern hátt hann meðhöndli sögulegar
staðreyndir í þessum verkum sínum.
Um slíkar vangaveltur er í sjálfu sér
ekki nema gott eitt að segja, því að þær
bera vott um lifandi áhuga fyrir verkun-
um og vilja til þess að komast að kjarna
þeirra. Það má og vera, að slík áhuga-
mál höfði fremur til okkar íslendinga
en annarra þjóða vegna þess áhuga fyrir
sögulegum efnum, sem legið hefur hér
í landi um margar aldir. Hins vegar ligg-
ur það í augum uppi, að fyrirmyndir og
efniviður skáldsagnahöfundar geta
aldrei skipt jafn miklu máli og árangur-
inn af erfiði hans, skáldverkið sjálft.
Þótt fyrirmyndir einstakra sögupersóna
og atburða í skáldverki geti vissulega
verið skemmtilegt athugunarefni út af
fyrir sig, hlýtur það þó alltaf að liggja
utan við sjálft efnið. Þroskaðir bók-
menntaunnendur hljóta alltaf að meta
mest þá innlifun sem vel samið skáld-
verk opnar þeim, og þá skiptir það
harla litlu máli, hvaða hugmyndir, hvort
sem um er að ræða sögulega atburði og
persónur eða áhrif frá öðrum skáldum,
hafa brotizt um í huga höfundarins á
meðan hann samdi verkið.
41