Samvinnan - 01.08.1970, Qupperneq 40

í MINNINGU 30 ÁRA HERNÁMS
I.
Nærri sanni er, að fyrri heimsstyrjöld
hafi verið stórveldauppgjör. í henni bitust
stóreignamenn1) hvers veldis við stéttar-
bræður sína útlenda um skiptingu heimsauð-
linda, en hagnýting þeirra skapar veraldar-
gróðann. Ófriður þessi hafði og í för með
sér, að stórveldum fækkaði þó nokkuð; sum
lömuðust um stundarsakir, önnur báru aldrei
sitt barr.
Ljóst má vera, að fá drottnandi ríki eru
fremur sammála um skiptingu heimskök-
unnar en mörg. Af þeim sökum er slík þró-
un, sem varð uppúr fyrra ófriðnum, einatt
háskaleg smá- og miðlungsríkjum. Þessi
staðreynd varð síðar deginum Ijósari, eins
og brátt mun vikið að.
í heimsstyrjöldinni síðari hugðust nazistar
ekki einungis tryggja sér yfirráð auðlinda
með landvinningum, heldur og með öfga-
kenndri hugmyndafræði, þar sem var naz-
isminn. Þessi háþjóðlega heimsveldisstefna
ógnaði einkaframtaki Bandaríkjamanna um
víða veröld, heimskommúnisma Ráðstjórn-
arríkjanna, gamalgróinni nýlendustefnu
Evrópustórvelda og ríkjandi siðmenningu.
Ein höfuðafleiðing tveggja stórstyrjalda,
krafan um sjálfsákvörðunarrétt þjóða, kippti
svo stoðum undan beinum afskiptum ný-
lenduvelda. Lyktir hildarleiksins urðu því
þær, að tvö heimsveldi, Bandaríkin og Ráð-
stjórnarríkin, stóðu ein í valnum í skjóli
eigin auðlinda og margskonar óbeinna áhrifa
víðsvegar. Þau skiptu heiminum milli sín
nær einhuga, þótt um ágreining sé að ræða
stöku staðar, til að mynda í Suðausturasíu.
n.
Englendingar og síðar Bandaríkjamenn
hernámu ísland í seinni heimsstyrjöld, þar
eð lega landsins var bandamönnum hernað-
arlega mikilvæg. Með því var hlutleysis-
stefna hins unga þjóðríkis rofin. Hinsvegar
létu valdsmenn hernámsveldanna í ljós, að
herir þeirra hyrfu allir úr landinu að af-
loknum ófriðinum. Úr því varð samt ekki,
þar sem íslendingum var þröngvað til þátt-
i) Hér var aðallega um að rœða vestur-
lenzka iðjuhölda og austurevrópskan háaðal.
töku í Atlantshafsbandalaginu samkvæmt
skiptingu2) heimsveldanna tveggja á ver-
öldinni og enn er hér bandarískur her.
Því er ekki að leyna, að hersetan hefur
haft jákvæð áhrif á ýmsa þjóðlífsþætti ís-
lenzka. Notkun stórvirkra vinnuvéla má að
nokkru rekja til hennar. Mannvirkjagerð
hersins jók atvinnu, sér í lagi á stríðsárun-
um sjálfum, og peningaflóð varð samfara
hernámsvinnu og margháttaðri þjónustu við
setuliðið. Jafnframt hafa landsmenn keypt
gagnlega hluti notaða af hernum vægu
verði. Að endingu urðu ýmsar framkvæmdir
setuliða íslendingum til góðs, þar sem þeir
fengu beinlínis að njóta þeirra, þótt til þess
hafi ekki verið ætlazt upphaflega. Hér má
geta flugvalla í Reykjavík og Keflavík.
Samt er alrangt, að peningaflóð það, sem
hernámið olli, hafi ráðið úrslitum um efna-
hagslegt sjálfstæði þjóðarinnar, eins og
margur vill vera láta. Þeir þættir efna-
hagslífsins, er skópu bætt lífskjör og sam-
tíma lifnaðarhætti, sögðu til sín, áður en
hersetan átti sér stað. Skulu þeir veigamestu
nefndir, en ekki dregin fjöður yfir að her-
námsgróði örvaði þá; flýtti þróun, sem var
hafin.
Uppúr aldamótum hófst útgerð vélbáta
og togara. Nokkru síðar byrjuðu innlendar
síldveiðar og bræðsla 1930. Frystiiðnaður
varð að veruleika um og eftir 1935. Enn-
fremur var hér vísir að neyzluiðnaði fyrir
hersetu í skjóli innflutningshafta. Og fram-
farir í landbúnaði eiga sjálfsagt lengstan
aðdraganda.
Hinu er ekki heldur að leyna, að hernám-
ið hefur haft skaðleg áhrif á íslenzkt þjóð-
líf. Fyrir setuliðskomu bjó í áður líttnýttu
landi nægjusöm þjóð, er var að hefja sókn
til betra mannlífs. Þá ríkti nokkurskonar
„þegjandi" áætlunarbúskapur allra lands-
-) Núverandi heimsskipting stjórna Banda-
ríkja og Ráðstjórnarríkja var ákveðin á fund-
um bandamanna í styrjaldarlok og rétt eftir
stríð. Til marks um, hve alger hún var, er,
að Stalín lét myrða forsprakka grískra komm-
únista, er þeir höfðu nœstum lagt landið
undir sig. Einrœðisherrann var ekki búinn
undir stórátök samfara samningsrofum.
manna, líkt og verklegar og andlegar fram-
kvæmdir þessa skeiðs bera með sér. Skyndi-
lega olli setuliðskoman því, að háir sem lágir
urðu „ríkir“ miðað við það, sem áður var.
Þjóðin vissi almennt ekki, á hvern hátt
skyldi verja auði þeim, sem hún hlaut án
aðlögunar. Gegndarlaus sóun, er magnaði
verðbólgu, hófst, þó að miklum fjármunum
væiú eftir sem áður varið af skynsemd.
Þróun þessi er enn í algleymingi.
Er ekki rétt sama, hvort miklum auði er
varið til lítils ellegar litlum til mikils? Fjár-
munamagnið gerir engan gæfumun, ef það
fer mestmegnis í súginn. Fyrir þessar sakir
er ég sannfærður um, að stórstígar fram-
farir hefðu átt sér stað hér á landi án her-
náms.
Svo má ekki gleyma, að meginframkvæmd-
ir setuliðsins voru á Faxaflóasvæðinu. Her-
setan jók þessvegna fólksflótta úr dreifbýli
og hamlaði gegn þéttbýlismyndun útum
land.
Hér verður ekki fjölyrt um minniháttar
kvilla, sem ætíð fyrirfinnast með þjóðinni,
en hersetan skóp frjósaman jarðveg fyrir,
svo sem svall, þjófnað, smygl og lóðarí.
Tvennt má samt ekki missa sín í þessari
úttekt: íslendingar komust fyrst í kynni við
og urðu þátttakendur í stórfelldum vinnu-
svikum í Bretavinnu. Setuliðsstarfsemi, er
þurfti mikið vinnuafl, minnkaði áhuga
stjórnvalda á að leita nýrra úrræða í at-
vinnumálum.
m.
Með stofnun lýðveldis átti svo að heita,
að íslendingar yrðu algerlega sjálfstæðir,
því að þá varð þjóðhöfðingi vor innlendur
og landsmenn tóku utanríkismál í eigin
hendur. Önnur mál voru þegar í vorum
höndum.
Nær sanni er þó, að eftir aðra heims-
styrjöld hafi Bandaríkjastjórnir farið með
utanríkismál vor í stað Dana fyrrum. Land-
ið er enda á þeirra áhrifasvæði samkvæmt
heims- og hagsmunaskiptingu Rússa og
Bandaríkjamanna. Einnig má benda á þess-
ari staðhæfingu til sönnunar, að stjórn
landsins nú styður þráfaldlega aðgerðir
40