Samvinnan - 01.08.1970, Page 46

Táknmál
Geir Vilhjálmsson:
r
HOPAFL OG
STJÓRNSÝSLA
ör
skýtur
þorlaus marar steinn
í
köfnunarefni
blekkingarverksmiðju
prentsvertuálmengað loft
kastala þinna
þyngir þér enn sundið
þú gullklofna tunga
o
valdið til fólksins
færir þér frið
miðgarðs
ormur
Geir Vilhjálmsson
Sá heimur, sem við og forfeður okkar
höfum svo lengi verið lokuð inní, býr yfir
miklum náttúrukröftum og fegurð, en erfið-
ar umhverfisástæður hafa löngum beint
kröftunum að því að hafa í sig og á og tími
lítill til hugrænna starfa og listsköpunar.
Strjálbýlið leiðir af sér lága tíðni og
minni fjölbreytileika mannlegra samskipta,
en samskipti fólks eru tæknileg undirstaða
allrar menningarþróunar. Þessar tvær sögu-
legu staðreyndir, brauðstritið og strjálbýlið,
hafa mótað okkur öll svo lengi, að augljósra
erfiðleika er að vænta, þegar við reynum
að skilja hugarlega raunveruleika, sem þró-
azt hafa upp við allt aðrar og fjölbreyttari
aðstæður en okkar hér á Próni.
En ekki aðeins hugurinn, heldur líka til-
finningar, venjur og siðir okkar íslendinga
eru undir áhrifum frá staðreyndum fortíð-
arinnar, sem eru ekki lengur fyrir hendi
hjá meginþorra þjóðarinnar, og nútíðin
þrýstir á okkur með sívaxandi krafti til að
sprengja burt fjötra vanans og knýja okkur
til að skynja okkur sjálf og umhverfið í
breyttu ljósi þeirra nýju aðstæðna, sem við
nú lifum í. Og aðstæður hér á Vesturlönd-
um hafa svo sannarlega breytzt, og það sem
meira er: þær halda áfram að breytast með
stöðugt vaxandi hraða. Meðan 70% af íbú-
um Asíu og Afríku vinna að undirstöðuat-
vinnugreinum, landbúnaði, fiskveiðum og
námugreftri, vinnur meirihluti íbúa hins
vestræna heims við iðnað, en í höfuðvirki
nútímastóriðju, Bandaríkjunum, er samsetn-
ing atvinnuveganna komin á nýtt stig.
Minna en helmingur vinnuaflsins starfar
þar að framleiðslu fæðu, klæða, íbúða, bíla
og annarra efnalegra hluta. Þannig eru
Bandaríkin orðin heimsins fyrsta þjónustu-
samfélag með fimm starfsmenn í þjónustu-
greinum móti hverjum fjórum í framleiðslu-
greinum. Hin sívaxandi þörf á sérfræði- og
tæknikunnáttu gerir þjálfun og menntun
fólks að aðalþætti efnahagslegs vaxtar, og
áhrifamestu stofnanir framtíðarþjóðfélags-
ins verða vísindastöðvarnar (1). Þessi mikla
efnahags- og tækniþensla er langt frá því að
vera eintóm blessun, eins og mengaðar,
yfirfylltar stórborgir iðnaðarlandanna bera
ljósan vott um, og einmitt þar hafa öldur
þjóðfélagsóánægju og andspyrnu risið hæst
á síðustu árum.
Þó að hin landfræðilega einangrun íslands
hafi löngum verið erfiður þröskuldur, þá
finnum við hennar vegna lítið fyrir mörgum
þeim vandamálum, sem aðrar þjóðir eiga
við að etja. En samskipti íslands og um-
heimsins aukast stöðugt, og sú gæfa kann
að fylgja íslenzkri íhaldssemi, að við verðum
seinir að gleypa við ýmsu því, sem fleiri
hættur fylgja en kostir. Þessi auknu sam-
skipti okkar við umheiminn vekja til vit-
undar um margbreytileika mannlegra lífs-
forma, og við skynjum áþreifanlega þann
möguleika, að við sjálf getum verið öðru-
vísi, á sama tíma og vandinn að velja og
hafna verður ljós, því áhrifin frá umheim-
inum móta okkur og breyta, en við eigum
djúpstæða ósk um að ráða okkur sjálf, lífi
okkar og siðum, sem einstaklingar og sem
hópur.
En hér erum við komin að aðalefni þess-
arar greinar, skipulagsmálum, því skipu-
lagning, stjórnsýsla og rekstrartækni eru
lítt þekktar fræðigreinar á íslandi.
„We Invent the Future“ segja nútíma-
skipulagsfræðingar (2). Við íslendingar
þurfum að tileinka okkur þessi vísindi sem
fyrst.
Á Fróni
Ef við skyggnumst um í íslenzku athafna-
lífi, þá rekumst við á mismunandi tegundir
skrifstofukerfa (bureaucracy). Þó þetta orð
kalli e. t. v. fram í huga lesenda drunga-
legar myndir af rykugum skrifstofum og
vélrænum skrifstofumönnum, þá hefur hug-
takið hér hlutlæga merkingu, þ. e. a. s.
ákveðið stjórnsýslukerfi, sem þróaðist upp
úr iðnbyltingu 19. aldar. Þetta stjórnsýslu-
kerfi hefur tekið ýmsum breytingum í kjöl-
far tækniframfara og almennra félagslegra
breytinga, en í grundvallaratriðum er enn
þann dag í dag byggt á því að stjórna
starfsfólki með reglum, fyrirmælum, boðum
og bönnum. íslenzk skrifstofukerfi eru flest
af því tagi, sem nefnd eru hefðbundin skrif-
stofukerfi. Hér er það t. d. algengt að fyrir-
tæki eru byggð upp af einstaklingum, sem
oftast eru enn á lífi, og þeirra persónuleikar,
skoðanir og skapferli móta uppbyggingu og
rekstur fyrirtækjanna.
Svipað er oft uppi á teningnum hjá stærri
fyrirtækjum og hjá því opinbera, þar sem
einstaklingar hafa sett sinn stimpil á deildir
eða stofnanir. Annað einkenni þessa skipu-
lagsstigs eru samböndin svokölluðu, þ. e. a.
s. allir viðskiptavinir fá ekki sömu þjónustu,
heldur er sá möguleiki fyrir hendi að koma
hlutunum hraðar í gegn fyrir tilstilli per-
sónulegra tengsla, „sambands" við einn eða
fleiri starfsmenn. Einn galli slíks hefðbund-
ins kerfis er, að það gerir ekki öllum jafnt
undir höfði, þ. e. a. s. það er ekki lýðræðis-
legt, en aðalgallinn er þó sá, að slíkt kerfi
er margbreytilegt og ruglingslegt. Erfitt er
að samhæfa þætti þess og vandasamt að
læra á það. Hærra þróuð skrifstofukerfi eru
nefnd skynsamleg skrifstofukerfi, og sú við-
leitni, sem nefnist á íslenzku hagræðing
(rationalisering), beinist m. a. að því að
þróa skynsamleg skrifstofukerfi upp úr
þeim hefðbundnu.
Sögulegt
í stjórnsýslufræðum má greina milli nokk-
urra þróunarþrepa fræðigreinarinnar. Hand-
hæg og eðlileg skipting er sú hjá Scott, 1961
(3), en hann talar um klassískar, nýklass-
ískar og nútíma kenningar:
Hin klassísku stjórnsýslufræði eru nokk-
urskonar líffærafræði fyrirtækja og fjalla
um verkaskiptingu, valdadreifingu, vöxt,
skiptingu og eftirlit. Nýklassíska tímabilið
hefst upp úr seinni heimsstyrjöld, þegar
mikilvægi félagslegra samskipta fyrir rekst-
urinn verður ljóst og hin svokallaða vinnu-
sálfræði tekur að hasla sér völl.
Á þessu stigi var ekki um það að ræða að
breyta grundvallarskipulagi rekstursins, og
það var ekki fyrr en um og eftir 1960, að
ný og öflug grein sálfræðinnar, hópsálfræð-
in, náði þeirri útbreiðslu, að ljóst varð að
með því að breyta grundvallarskipulagi
rekstursins var hægt að leysa miklu meir
úr læðingi afkastagetu og sköpunarmátt
fólksins. í hefðbundinni stjórnsýslu var ein-
staklingurinn undirstöðueining, en í þessari
nútíma stjórnsýslu er byggt á litlum sam-
starfshópum. Rétt virkjað er afl hópsins
miklu meira en samanlögð afkastageta ein-
staklinganna í hópnum. Þetta byggist á víxl-
verkun krafta millum einstaklinganna í
hópnum, og verður ekki nánar útfært hér,
en rétt er að benda á, að tæknileg hagnýting
46