Samvinnan - 01.04.1972, Síða 13

Þorleifur Einarsson:
Um gróður og jarðveg
á forsögulegum tíma
ViSbrögð landsmanna
Undirtektir landsmanna við
stofnun þessara samtaka —
Landverndar — voru með ein-
dæmum góðar. Yfir 50 félög
eiga nú aðild að þeim, og fjöl-
rnargir einstaklingar og stofn-
anir styrkja þau með fjárfram-
lögum.
Markmið Landverndar eru
margþætt, bæði nátúruvernd
og varnir gegn hverskonar
mengun, en á vettvangi gróður-
farsins, sem hér er til umræðu,
er stefnumarkið að stuðla að
heftingu gróður- og jarðvegs-
eyðingar og styðja að hvers-
konar landgræðslu með virkri
þátttöku almennings.
Hér er um stórt og mikið
viðfangsefni að ræða, og það
varpar ef til vill nokkru ljósi
á umfang þess og inntak, að
enn virðast menn ekki á einu
máli um það, hvort náðst hafi,
þrátt fyrir áratuga starf, jöfn-
uður milli þess lands, sem eyð-
ist, og hins, sem upp er grætt.
En hvernig sem þeim reikn-
ingsskilum er farið, verður ekki
um það deilt, að jöfnuður í
þessum efnum er aðeins áfangi
á langri leið. Eftir er þá sóknin
yfir jafnaðarlínuna inn á auðn-
ina, í byggð og afréttum, eftir
því sem skynsamleg vinnu-
brögð standa til.
Þessa sókn verður að byggja á
þekkingu á orsökum þeirrar
gróðurfarseyðingar, sem orðið
hefur hér á landi. Og þegar þær
eru að fullu kunnar, beitum við
svo öllum tiltækum ráðum til
alhliða gróðurverndar og end-
urgræðslu þess lands, sem upp
hefur blásið.
Mennt er máttur, segir mál-
tækið.
Fræðsla í þessum efnum er
því mikilvæg. Hún á að vekja
skilning alþjóðar á viðfangs-
efninu. Af skilningnum sprett-
ur svo áhuginn og viljinn til
þátttöku í landverndarstarf-
inu.
Af þessum sökum öllum er
það fagnaðarefni, að land-
græðslumálin hafa verið tekin
til umræðu og athugunar á
þessum vettvangi.
Gróðureyðing og uppblástur
hafa verið mjög til umræðu að
undanförnu. Reynt hefur verið
að gera tölulega grein fyrir
jarðvegs- og gróðureyðingunni
og helztu orsökum hennar. Til
viðmiðunar um gang gróður-
og jarðvegseyðingar er vita-
skuld nauðsynlegt að reyna að
gera sér grein fyrir því, hvern-
ig landið hefur iitið út, áður
en maðurinn og búpeningur
hans kom til sögunnar hérlend-
is fyrir 11 öldum. Heimildir um
landshætti — gróður og jarð-
veg — eru auðvitað gloppóttar
og að heita má eingöngu jarð-
fræðilegar. Verður vikið nokk-
uð að þeim gögnum, sem vitn-
eskju veita, og dregnar af þeim
ályktanir um sögu gróðurs og
jarðvegs frá ísaldarlokum og
fram að landnámi.
JarSvegur
Jarðvegs- og gróðurþekja
hvers lands er, auk loftslags og
veðurfars, mjög háð gerð berg-
grunns þess, enda eru m. a.
afrennslishættir háðir berg-
gerðinni.
Hér á landi má skipta berg-
eða jarðvegsgrunninum í tvo
meginflokka. Annars vegar er
hinn þétti berggrunnur blá-
grýtissvæðanna, þar sem vatn
rennur af á yfirborði og mynd-
ar dragár, og hins vegar mó-
bergs-, grágrýtis- og hrauna-
svæði landsins, þar sem úrkom-
an hripar niður og vatnið kem-
ur síðan fram í lægðum og
dældum sem lindavatn. Þessu
er og svipað farið, þar sem laus
jarðlög svo sem möl, sandur
og vikur mynda jarðvegsgrunn.
Af þessum sökum veldur vatns-
rof jafnan meiri eyðileggingu
á jarðvegi á blágrýtissvæðun-
um en á svæðum, þar sem lek
jarðlög eru undir. Á síðast-
nefndu svæðunum þornar jarð-
vegur fremur fljótt, svo að þar
er hættara við jarðvegseyðingu
af völdum vinds, þ. e. upp-
blæstri.
fslenzkum jarðvegi er skipt
í tvo meginflokka, annars veg-
ar þurrlendis- eða móajarðveg,
sem oft er í daglegu tali nefnd-
ur mold, og hins vegar í vot-
lendisjarðveg, sem við könn-
umst mætavel við sem mó eða
torf í mýrum.
Þurrlendisjarðvegurinn er
einkum gerður úr smágerðri
bergmylsnu, sem vindur hefur
feykt af áreyrum, melum og
söndum, svo og úr gosösku,
sem dreifzt hefur yfir landið í
eldgosum eða fokið úr ösku-
flákum í nágrenni eldfjalla.
Með tímanum hefur á þennan
hátt orðið til misþykk jarðvegs-
hula. Votlendisjarðvegurinn
hefur hins vegar einkum orðið
til þar sem blautt er, en hann
er einkum myndaður úr plöntu-
leifum, sem ekki hafa náð að
rotna sökum vatnsaga. Á þenn-
an hátt hafa víða orðið til þykk
lög af mó. Mýrar eru hér á
landi tiltölulega víðáttumiklar
sökum lágs lofthita og mikillar
úrkomu.
Gróðurfarssaga
Á myndunarskeiði blágrýtis-
ins á tertíer uxu hér á landi
bæði lauf- og barrskógar, svip-
aðir þeim skógum, sem nú vaxa
um sunnanverða Evrópu og í
austanverðum Bandaríkjunum,
enda var loftslag þá heittempr-
að. f fimbulkuldum á ísöld,
sem hófst fyrir þrem milljónum
ára, huldu jöklar nær allt land-
ið. Þá dó út allur hinn kulvísi
gróður en eftir hjörðu einungis
harðgerðustu plöntur. Sumar
þeirra hurfu reyndar aðeins
um stundarsakir úr flóru lands-
ins á jökulskeiðum en námu
land á ný á hlýskeiðum á milli
jökulskeiða. Af þessum sökum
varð íslenzka gróðurríkið svo
tegundasnautt sem raun ber
vitni. Þetta bendir til þess að
íslandsálar hafi á ísöld verið
orðnir svo breiðir, að flestar
hinna kulvísu plantna áttu
ekki afturkvæmt, þótt vaxtar-
skilyrði myndu hafa verið
nægjanlega góð til þess að þær
gætu þrifizt.
Síðasti fimbulvetur eða jök-
ulskeið ísaldarinnar gekk í
garð fyrir u. þ. b. 70.000 árum
og stóð þar til fyrir um 10.000
árum. Jökulskjöldur huldi þá
nær allt landið, nema einstaka
fjallsrana og dalahlíðar norð-
anlands. Á þessum jökullausu
svæðum er af sumum talið, að
nær helmingur íslenzku flór-
unnar hafi hjarað af. Þegar
jökla tók að leysa fyrir tæpum
20.000 árum og landið losnaði
Hákon Guðmundsson.
Hvað ungur nemur gamall temur.
13