Samvinnan - 01.04.1972, Síða 14

undan jökulokinu, breiddust
plönturnar út frá jökullausu
svæðunum, en auk þess bárust
út hingað fræ yfir hafið, ýmist
með vindi, fuglum eða haf-
straumum, og urðu nýtir borg-
arar hins íslenzka gróðursam-
félags. Meðal frumherjanna
voru t. d. grös, starir, lyng, víð-
ir, birki og ýmsar blómplöntur.
Öll er þessi gróðurfarssaga
skráð í mómýrunum með frjó-
kornum þeirra plantna, sem
hér uxu. Úr mýrasniðunum má
einmitt með frjógreiningu lesa
um gróðurfars- og loftslags-
breytingar hér á landi á liðnum
árþúsundum.
Þegar loftslag tók að hlýna
í ísaldarlokin hopuðu jöklar og
þegar fyrir um 13.000 árum
voru ýmis annes norðanlands
orðin jökullaus. Síðan bráðnaði
jökullinn mjög hratt í hlýn-
andi loftslagi, og fyrir 8.000 ár-
um var ísskjöldurinn mikli al-
gerlega horfinn. Á þessu skeiði
var að vísu mikill hluti lág-
lendis undir sjó, enda hafði
farg ísaldarjökulsins þrýst
landinu mikið niður, en fyrir
um 9.000 árum var sjávarstaða
orðin svipuð og nú er. Hæstu
fjörumörk eru nokkuð breyti-
leg eftir landshlutum, hæst um
100 m yfir núverandi sjávar-
máli sunnan lands en annars
staðar víðast 40—50 m y. s.
Á bráðnunarskeiði jökulsins
þar til fyrir 8.000 árum, fylgdu
jurtirnar í kjölfar hins bráðn-
andi jökuls og festu rætur í
lausum jökulruðningi, svo og á
hinum forna sjávarbotni, en á
honum er nú meginhluti allra
byggðra bóla á íslandi.
Fyrir 9.000 árum tók gróður
mjög við sér, enda hlýnaði þá
mjög í veðri. Birki breiddist
skyndilega út um allt land og
þakti fljótlega allt láglendi,
nema blautustu mýrar og flóa.
Á þessu skeiði varð neðra
lurkalagið í mýrunum til (birki-
skeiðið fyrra). Nokkru síðar
jókst úrkoma mjög, svo að
rakastig mýranna hækkaði og
nýjar mýrar mynduðust, þar
sem engar höfðu verið fyrir áð-
ur. Birkið hörfaði þá úr mýr-
unum um skeið (mýraskeiðið
fyrra).
Fyrir 5.000 árum minnkaði
úrkoma, og breiddist þá birki-
skógurinn út á ný og náði
hærra til fjalls en áður eða a.
m. k. upp í 600 m hæð. Þetta
var langhlýjasti veðurfarskafl-
inn frá ísaldarlokum. Meðal-
árshitinn mun hafa verið um
2—3°C hærri en nú, sumur
voru hlýrri og vetur styttri og
mildari. Jöklar munu þá vart
hafa verið til nema á hæstu
fjöllum, svo sem á Öræfajökli.
Vatns- og vindarof í móajarövegi austan Gullfoss.
Örfoka melar og uröir eru einkennandi fyrir miðhálendið.
Kerlingarfjöll í baksýn.
AR HITASTIG
/ / SKEIÐ <0 9?
r9 LANDNÁM MÝRASKEIÐIÐ SÍÐARA
[ BIRKISKEIÐIÐ SÍÐARA
1 MÝRASKEIÐIÐ FYRRA
L BIRKISKEIÐID FYRRA

BUÐASTIG
“ALLERÖD"-STIG
ÁLFTANESSTIG
Á þessu skeiði munu % hlutar
landsins hafa verið grónir og
helmingur vaxinn skógi og
kjarri. Á þessu skeiði myndað-
ist efra lurkalagið í mýrunum
(birkiskeiðið síðara).
Fyrir 2.500 árum versnaði
loftslag skyndilega, hitastig
lækkaði og úrkoma jókst. Tók
þá að halla undan fæti fyrir
birkiskóginum íslenzka. Há-
fjallajöklar gengu fram, og
stóru hjarnjöklarnir, svo sem
Vatnajökull, tóku að myndast.
Jöklar stækkuðu síðan smám
saman og urðu stærstir á 19.
öld (mýraskeiðið síðara).
Skógunum og gróðri al-
mennt hrakaði fremur fljótt,
þegar áhrifa búsetunnar tók að
gæta, enda fór loftslag versn-
andi. Sum fjölbýl héruð, t. d.
Húnaþing og Skagafjörður,
urðu skóglaus þegar snemma
á öldum. Orsakir þessarar
miklu skógeyðingar eru þó
margar, enda lagðist allt á
sömu sveifina. Má þar til nefna
að mikill viður fór til kolagerð-
ar og vafalaust til smíða. Einn-
ig munu landnámsmenn hafa
brennt skóg og kjarr, og verið
stórtækir, eins og viðarkolalög
í jarðvegi í nágrenni bæja sýna.
Beit, og þá einkum vetrarbeit,
hefur og stuðlað að eyðingu
skóga og gróðurs. í kjölfar
skógeyðingar á fyrstu öldum
íslandsbyggðar fylgdi jarðvegs-
eyðing, enda graslendi við-
kvæmara fyrir vatns- og vind-
rofi en skóg- eða kjarrlendi.
Þorleifur Einarsson.
14