Samvinnan - 01.04.1972, Síða 44

Björn Arnórsson:
„Atvinnulýðræði"
eða
„Listin að temja
manneskjur“
Umræður um „atvinnulýðræði" eru að
komast í gang á íslandi. „Verkalýðsfor-
ustan“ ríður á vaðið, en kapítalistar fylgja
fast eftir. Það var óhugnanlega dæmigert
að sjá og heyra sjónvarpsþátt, sem flutt-
ur var í íslenzka sjónvarpinu undir titlin-
um „Verkalýður og atvinnurekendur".
Þar sátu í öndvegi BJ, forseti ASÍ; GG,
formaður VR; JB, formaður auðmagns-
klíkunnar og HH, fulltrúi Sambandsins.
Allir voru þeir sammála um að aukið „at-
vinnulýðræði" væri hið æskilegasta, án
þess þó að skilgreina nánar hvað við
væri átt. Forsvarsmenn stéttasamvinn-
unnar láta ekki að sér hæða og eru fljótir
að læra af reynslu kollega sinna erlendis.
Hér mun að nokkru fjallað um, hvað
„atvinnulýðræði" er — upp úr hvaða
kringumstæðum spratt þessi skyndilegi
áhugi kapítalistans á að auka „lýðræðið"
í fyrirtækjum sínum, hvert er raunveru-
legt inntak hugtaksins og hverra hags-
munum þjónar þetta mjög svo eftirsókn-
arverða fyrirbæri — að dómi fyrrnefndra
manna? Þetta mun þó tæplega mögulegt
án þess að gera fyrst lauslega grein fyrir
eðli þess þjóðfélags, sem við lifum og
störfum í.
Stéttaþjóðfélag auðmagnsins
Ef við byrjum á að bera í stórum drátt-
um saman tímabil lénsherranna (feodal-
ismann) og tímabil auðvaldsins þá rekum
við m. a. augun í eftirfarandi:
1) Bændur lénstímabilsins voru ánauð-
ugir, þ. e. a. s. bundnir jarðskikum
þeim sem þeir ræktuðu fyrir sig, fjöl-
skyldu sína og lénsherrann, sem léði
þeim jörðina. Jörðunum var skipt upp
í litla skika, sem deilt var á milli
bændanna, sjálfs lénsherrans og auk
þess var s. k. almenningur, sem allir
áttu aðgang að. Framleiðnin var lítil
og samtímis vexti auðvaldsins jókst
þörfin fyrir meiri framleiðni í land-
búnaðinum. Bændurnir voru flæmdir
af jörðunum, sem síðan var slegið
saman í stærri einingar, en bændurn-
ir stóðu eftir og áttu nú ekkert nema
sitt eigið vinnuafl. Þeir voru orðnir
verkamenn, sem var frjálst að selja
vinnuafl sitt hverjum sem vildi kaupa.
2) Fyrir tilkomu auðvaldsins var fram-
leiðslan að mestu bundin við neyzlu-
varning, þ. e. a. s. markaðurinn var
vanþróaður. í þjóðfélagi kapítalismans
beinist framleiðslan að s. k. skipta-
gildum, þ. e. a. s. kapítalistinn kaupir
vinnuafl til að láta það framleiða vör-
ur, sem hann selur á markaði — fær
fyrir þær peninga sem hann notar til
að kaupa meira vinnuafl, sem fram-
leiðir meiri vörur o. s. frv.
3) Eftir byltingu auðvaldsins mynduðust
æ stærri skarar af fólki, sem enga vöru
áttu til að selja nema sitt eigið vinnu-
afl. Ef við berum saman verkamann-
inn annars vegar, þá selur hann vinnu-
afl sitt til að fá peninga sem hann
notar til að kaupa vörur til að halda
lífinu í sér og fjölskyldu sinni, en
kapitalistann hins vegar, þá ver hann
auðmagni sínu til kaupa á vöru
(vinnuafli), sem hann lætur fram-
leiða vörur, sem kapítalistinn selur
síðan fyrir peninga. En af hverju? Og
þar komum við að meginkjarna máls-
ins. Gildi þeirra vara, sem verkamað-
urinn framleiðir, er nefnilega meira
heldur en það sem hann fær í laun.
Mismunurinn, sem Marx nefndi gildis-
auka, hverfur í vasa kapitalistans,
sem notar hluta hans til eigin neyzlu
og hluta til að kaupa meira vinnuafl
og vöru og auka þannig enn við fjár-
magn sitt.
Það er um þennan gildisauka, sem bar-
áttan stendur, og mótsetningin er ósætt-
anleg. Ef verkamanninum heppnast að
fá laun sín hækkuð, minnkar gildisauk-
inn og öfugt. (Þess skal getið að myndin
er einfölduð hér). Baráttan er hörð og
kapítalistarnir beita ýmsum meðulum svo
sem ríkisvaldi (þ. á m. lögreglu og her),
sultarsvipunni (hótunum um brottrekst-
ur og atvinnuleysi), mútum o. fl. Eitt
þessara meðala til að minnka baráttu-
vilja verkalýðsins er atvinnulýðræðið.
Hvernig skal stjórnað?
Einu sinni var framleiðslan unnin af
þrælum. Það varð of dýrt. Þrælaeigand-
inn varð að kaupa allt vinnuafl þrælsins
á einu bretti og varð þannig að liggja úti
með mikið fjármagn, sem annars hefði
mátt velta mörgum sinnum. Auk þess —
ef þrællinn dó, þá tapaði þrælaeigandinn;
kapítalistinn ræður bara nýjan verka-
mann í staðinn. Kerfi lénstimabilsins með
ánauðugum bændum samrýmdist ekki
heldur kröfum auðvaldskerfisins. En
hvernig átti að hafa hemil á kröfum hins
„frjálsa" verkalýðs og auka framleiðsluna
um leið? Sósíalíska byltingin í Rússlandi
gaf kapítalistunum forsmekkinn af því
hvers verkalýðurinn var megnugur — og
hræðslan gróf um sig. Það voru stofnuð
hernaðarbandalög, peningakerfi auð-
valdsheimsins samræmt, Marshallhjálpin
og ýmsar fjármálastofnanir svo sem Al-
þjóðabankinn o. fl. notuð til að festa
auðvaldsstéttina í sessi á kostnað verka-
lýðsins. Samtímis jókst áhuginn á að
rannsaka vísindalega, hvernig mætti róa
verkamanninn á vinnustaðnum og fá
hann til að afkasta meiru.
Taylor
Rannsóknir þessar áttu sina bemsku í
Bandaríkjunum og Englandi. í Banda-
ríkjunum gerði maður að nafni Frederick
Taylor merkilega uppgötvun. Hann upp-
götvaði að forráðamenn fyrirtækja höfðu
góðar hugmyndir um afkastagetu véla
sinna, en mjög óljósar hugmyndir um hve
mikið væri hægt að fá út úr hverjum
verkamanni. Þetta þurfti að rannsaka, og
Taylor gerði tilraun. Kenning hans gekk
út á, að það væru tveir möguleikar að
auka afköst verkamannsins. Annars veg-
ar að kenna honum að nota aðeins þær
hreyfingar, sem voru bráðnauðsynlegar
við framleiðsluna, og hins vegar að greiða
duglegustu verkamönnunum hærri laun.
í fyrirtækinu, þar sem Taylor gerði rann-
sóknir sínar, störfuðu verkamennirnir við
að hlaða járni í járnbrautarvagna. Niður-
staðan af rannsóknum Taylors var, að
afkastamikill verkamaður gæti hlaðið
47—48 tonnum á dag. Stjórnendur fyrir-
tækisins héldu að hámarkið væri 18—25
tonn á dag, og Taylor bauðst til að gera
tilraun.
Hann valdi út verkamann, sem var
þekktur fyrir krafta, dugnað og sparsemi,
og spurði hann hvort hann vildi græða
meiri peninga. Maðurinn samþykkti, og
Taylor sagði honum hvernig hann ætti að
haga sér. Hann fékk ekki að tala í vinn-
unni, því síður að þræta eða eiga sjálfur
frumkvæðið að einhverju. Hann átti að-
eins að gera það sem honum var sagt og
það i minnstu smáatriðum — og er dag-
ur leið að kvöldi hafði maðurinn hlaðið
47 V2 tonni og þannig hélt hann áfram í
þau þrjú ár sem tilraunin stóð yfir. Nú
höfðu kapítalistarnir fengið mælikvarða
að miða við — ef þessi maður gat unnið
svona, þá áttu hinir að geta það — og hér
var grunnurinn lagður að því sem nefnt
hefur verið tímarannsóknir eða MTM-
rannsóknir. Minnsti tími, sem þarf til að
hreyfa hönd eða fót i vissa stefnu, er
mældur, allt starfið síðan skipulagt skv.
þessum mælingum og launin greidd eftir
því.
Menn en ekki vélar
Kapítalistarnir glöddust yfir niðurstöð-
um Taylors, en verkalýðurinn var ekki
alveg eins hýr. Framleiðslan jókst að
miklum mun og samtímis strit verka-
mannsins, án þess að launahækkana
yrði vart. Kapítalistarnir fengu brátt að
sjá, að málið var ekki alveg svona einfalt;
verkamaðurinn var maður, en ekki vél.
í General Electric Hawthorn-verk-
smiðjunum í Chicago voru framleiddir
símar og tilheyrandi. Um 30.000 starfs-
menn unnu við fyrirtækið. Verkamenn-
irnir voru mjög óánægðir og gerðu verk-
föll, þrátt fyrir það að verkalýðsfélagið á
staðnum væri veikara en víðast annars
staðar í Bandaríkjunum. MTM-sérfræð-
ingarnir voru ráðnir á staðinn, en ekkert
gekk — óánægjan gróf um sig og jókst.
1924 neyddist fyrirtækið til að leita til
amerísku vísindaakademiunnar og biðja
44