Samvinnan - 01.04.1972, Blaðsíða 49

Lars Lönnroth:
Innræti islendingasagna
Til að gera sér rétta grein fyrir íslend-
ingasögum verða menn fyrst og fremst
að vísa frá sér rómantísku mati fyrri
kynslóðar. Ekki er nóg að hafna þjóð-
rembingslegum hugmyndum um hetju-
hátt fornmanna, hugsjón hins heilbrigða
bændasamfélags og annað í þeim dúr.
Einnig verður að varast að mikla fyrir
sér alþýðlega frásagnarlist, afdráttar-
laust raunsæi eða óbrigðula hlutlægni ís-
lendingasagna.
í verunni eru sögurnar fjarskalega aft-
urhaldssamar bókmenntir og brýna fyrir
mönnum siðamat fámennrar íslenzkrar
höfðingjastéttar á 13du öld. Þær vegsama
þjóðfélag sem virðir líf þrælsins til hé-
góma á við líf höfðingja og sjaldan eða
aldrei vefengir rétt höfðingjans til að
taka lögin í sínar hendur. Sögufólki er
skipað í hlutverk samkvæmt fyrirfram
ráðnu félagslegu mynztri, hetjulegri sið-
fræði sem ræðst af hugmyndunum sæmd
og gifta. Þau verða að sínu leyti jafnan
samfara þjóðfélagslegum metorðum, ein-
att virt til reiðufjár á þingi. Það er alls
ólíklegt að þetta mynztur taki neinum
breytingum í heimi sem örlög ráða eða þá
kristileg forsjón í þeirra stað.
Engu að síður eru íslendingasögur lif-
andi bókmenntir. Það stafar hreint ekki
af siðaboðskap þeirra, sem er ógnvekj-
andi, né af raunsæi frásagnarinnar, sem
vægast sagt orkar tvímælis. En sögunum
er sú list lagin að dramatísera og gera
ljóslifandi dæmi félagslegra átaka. í
meðförunum verður auðvitað að einfalda
og stílfæra efnivið veruleikans, og sú ein-
földun er í sögunum ævinlega samkvæm
hagsmunum íslenzkrar höfðingjastéttar.
En sjálf átökin sem sögurnar lýsa geta
orðið lesandanum lærdómsrík, ekki bara
um þjóðfélag 13du aldar á íslandi heldur
einnig um okkar eigið samfélag.
Viðskipti Hallgerðar og Bergþóru
Tökum til dæmis frásögn Njálu af við-
skiptum Hallgerðar og Bergþóru. í veizlu
á Bergþórshvoli er Hallgerði skipaður
óæðri sess en henni þykir sér sæma. Af
þessu leiðir sennu milli þeirra Bergþóru,
og Gunnar og Hallgerður hverfa heim úr
boðinu. Hallgerður krefst hefnda, en
Gunnar er ráðinn í að láta hana ekki
spilla vinfengi þeirra Njáls: „Á ég Njáli
marga sæmd að launa, og mun ég ekki
vera eggjunarfífl þitt.“
Mörgum mánuðum síðar sendir Hall-
gerður þræl sinn til að drepa þræl fyrir
Bergþóru. Gunnar bætir Njáli þegar vígið.
En árið eftir lætur Bergþóra húskarl sinn
drepa þrælinn fyrir Hallgerði. Njáll greið-
ir þá Gunnari sömu bætur sem honum
voru áður goldnar, og var jafnvel með
þeim síðan sem áður, segir sagan.
Þessu næst sendir Hallgerður verkstjór-
ann á bænum, frænda sinn, til að vega
húskarl Bergþóru. Bergþóra svarar með
því að láta fóstra þeirra sona sinna vega
verkstjórann. Nú hljóta bætur að hækka
á báða bóga, þegar frjálsir menn eiga í
hlut. En Gunnar og Njáll reyna sem fyrr
eftir mætti að halda í hemilinn á hús-
freyjum sínum.
Enn magnar Hallgerður ófrið þeirra
Bergþóru. Sigmundur frændi Gunnars er
í heimsókn á Hlíðarenda — hetja og skáld,
jafn Gunnari sjálfum að metorðum. Hall-
gerður fær hann til að vega Þórð leys-
ingjason, fóstra Njálssona. Nú á Njáll
fullt í fangi að hindra að synir hans leiti
hefnda, þótt sættir náist að lokum gegn
mjög verulegum bótum. Heimkominn af
þinginu brýnir Gunnar fyrir frænda sín-
um að hafa ekki frekari áreitni í frammi
við Njál og syni hans. Þess er þó skammt
að bíða, að Hallgerður komi Sigmundi til
að kveða níð um þá feðga — taðskeggl-
inga og karl hinn skegglausa. Farand-
konur nokkrar bera Bergþóru vísurnar,
og verður hefndum nú ekki lengur afstýrt.
Njálssynir búast sjálfir til ferðar — með
samþykki föður síns — og vega nú Sig-
mund með mikilli karlmennsku ásamt
förunaut hans, sænskum manni sem
flækzt hefur til íslands. Smalamaður
hennar er sendur til Hallgerðar með af-
höggvið höfuð Sigmundar svo sem til að
fullkomna auðmýkingu hennar.
í þetta sinn lætur Gunnar hjá líða að
taka málið upp þar til Njáll færir það
sjálfur í tal að þremur árum liðnum. Þá
segir Gunnar að réttu lagi engar bætur
eiga að koma fyrir Sigmund — „en þó
vil ég eigi drepa hendi við sóma mínum,“
segir hann. Hann gerir því sömu upp-
hæð, tvö hundruð silfurs, sér til handa
fyrir víg Sigmundar sem goldin var fyrir
víg Þórðar leysingjasonar, en Skjöldur
sænski er látinn liggja ógildur. Eru nú
sættir komnar á í málum þessum, og er
allt um kyrrt í bili.
Stigmögnun ófriðarins á milli bæjanna
verður mæld á félagslegan metorðastiga
sem sagan leiðir einkar skilmerkilega í
ljós. Ætla mætti af endursögn að sagan
samsinnti ekki þessu manngildismati
heldur lýsti því til viðvörunar. En því er
hreint ekki að heilsa. Við eigum vissulega
að fá óbeit á Hallgerði og ef til vill lítils-
háttar andúð á háttalagi Bergþóru. En til
þess er ætlazt að okkur þyki Gunnar og
Njáll, og einnig Njálssynir, menn göfugir
og samsinnum siðamati þeirra í hví-
vetna. Engri samúð er sóað á þrælana
sem drepnir eru. Á hinn bóginn áréttir
sagan með ýmsu móti göfuglyndi Þórðar
leysingjasonar, og dauði hans, eins í
þessum hóp, verður harmsefni í sögunni.
Þeir menn sem Hallgerður sendir til víga
eru allir ótíndir þrjótar, en mismikils um
þá vert eftir stöðu þeirra í hinum sam-
félagslega metorðastiga: vegna þess hve
hátt hann er settur þykir auðvitað mest
til Sigmundar koma.
Frásagnarháttum þeim sem sagan not-
færir til að innræta lesandanum þetta
mat fólks og atburða má líkja við frá-
sagnarhætti fjölmiðla nú á dögum þegar
fjallað er um pólitísk átök. Að forminu
til er frásögnin „hlutlæg". Þar sem þau
eru kynnt til sögunnar segir að vísu ber-
um orðum um Hallgerði að hún sé örlynd
og skaphörð, Njáll vitur og góðgjarn, en
Sigmundur Lambason hávaðasamur og
ódæll, farandkonurnar málgar og heldur
orðillar o. s. frv. En slíkir dómar eru
jafnan mjög hófsamlega orðaðir og einatt
hafðir eftir almannarómi. Um Gunnar á
Hlíðarenda „hefur svo verið sagt að engi
væri hans jafningi," segir sagan. Almenn-
ingsálitið er sá hæstiréttur sem jafnan
staðfestir mat höfundarins. En það eru
ekki beinar mannlýsingar né kynning
sögufólksins heldur lýsing atburðarásar
sem i sögunum innrætir lesandanum rétta
skoðun þeirra.
Er frásagnarhátturinn raunsær?
Það er eftirtektarvert hvernig frásögn-
in af viðskiptum þeirra Hallgerðar og
Bergþóru færist í aukana og verður æ
dramatískari þvi ofar sem vígin færast í
49