Samvinnan - 01.04.1972, Síða 51

græta hann. Frá sjónarmiði lesandans er
dráp Kols Þorsteinssonar samt engu betra
verk en víg Höskulds: báðum sinnum um
að ræða fyrirvaralausa árás á mann sem
á þess engan kost að verja hendur sínar.
En frá sjónarmiði sögunnar er munur
þeirra mikill. Höskuldur er af hærri stig-
um en Kolur, bæði félagslega og siðferðis-
lega, og sá skilningur litar öll atvik við
dauða þeirra. Lýsingin á vígi Höskulds er
hægfara og hátíðleg, en Kolur er höggv-
inn í snatri eins og það gerðist í farsa.
Andlátsorð Höskulds minna á Krist. En
síðustu orð Kols, silfrið sem hann telur,
sýna að hann býr í heimi hversdagslegri,
efnislegra verðmæta. Dauði Höskulds á
akrinum lyftir lýsing hans í goðsögulega
tign. En hinzti kaupskapur Kols Þor-
steinssonar gerir dauða hans bara afkára-
legan.
Innræting af þessu tagi höfðar til und-
irvitundar lesandans fremur en vísvitaðra
skoðana, og vafalaust er hún áhrifameiri
að því skapi. Okkur mundi blöskra ef
sagan segði berum orðum að Gunnar,
Höskuldur og Njáll væru höfðingjastéttar
og því margfalt meira verðir en fólk eins
og t. a. m. Kolur Þorsteinsson eða þrælar
Hallgerðar. Hlutlægnisyfirskin frásögunn-
ar forðar okkur frá að þurfa að taka af-
stöðu í slíku máli. Alveg eins og við vær-
um að horfa á fréttir í sjónvarpinu getum
við ímyndað okkur að sagan greini frá
eintómum „staðreyndum", það sé allt
„veruleiki" sem fyrir augu ber á sjón-
varpsskerminum. Samtímis gefum við
okkur á vald þeim fordómum, játumst
undir það verðmætamat sem höfundar ís-
lendingasagna kunnu svo vel að dulbúa
sem veruleika.
Sannleikurinn er sá, að enn í dag get-
um við að verulegu leyti samsinnt verð-
mætamati norrænnar höfðingjastéttar
fyrir nærfellt þúsund árum. Innst inni
höfum við skömm á þrælum en aðdáun á
höfðingjum. Sæmdin og giftan sem sög-
urnar greina frá eru okkar veruleiki enn
í dag — þótt við tölum frekar um að kom-
ast áfram og hafa það gott. Hvernig gæt-
um við annars samsamað sjálf okkur ver-
öld þeirra Njáls og Gunnars á Hlíðar-
enda? Hvers vegna skyldum við hafa
svona gaman af t. a. m. kvikmyndum úr
villta vestrinu — sem aðhyllast hetjulega
siðfræði sem að mörgu leyti minnir á ís-
lendingasögur? Raunverulegt jafnræði
manna á enn langt í land, að minnsta
kosti í þeim bókum sem við lesum.
Auður og bókmenntir
íslendingasögur eru skáldskapur í þágu
yfirstéttarinnar, skemmtun handa höfð-
ingjum. Þetta er ekki einasta ljóst af sög-
unum sjálfum, það sést einnig glöggt af
samfélagslegum kringumstæðum þeirra á
13du öld.
Áður fyrr töldu menn sér trú um að ís-
lendingasögur væru „alþýðlegar" bók-
menntir — bændur og vinnumenn hefðu
stytt sér hin löngu vetrarkvöld með því að
segja og færa í letur sögur úr sveitinni
sinni. Nú vitum við að þetta fær ekki
staðizt. Við vitum að fámenn höfðingja-
stétt hefur haft einkarétt að minnsta
kosti á bóksögum. Bókfell var dýrt og
bókagerð seinlegt og vandasamt verk, en
höfðingjar höfðu ráð á hvorutveggj a,
kálfskinni og bóklærðum klerkum til rit-
starfa. Alþýða manna erfiðaði í þjónustu
höfðingjanna fyrir sínu daglega brauði.
Áreiðanlega áttu alþýðumenn þá eins og
um allan aldur harla fáar tómstundir
og höfðu lítil fjárráð til að gefa sig að
menntum.
Auður íslenzkra höfðingja, manna eins
og Snorra Sturlusonar og frænda hans,
grundvallaðist á rétti þeirra til kirkju-
tíundar og á verzlun með skinnavöru,
vaðmál og skreið. Þegar kaþólska kirkjan
festist í sessi og gerðist óháð höfðingja-
stéttinni, misstu höfðingjar smátt og
smátt tíundarréttinn. Og verzlun þeirra
fór hnignandi með aukinni erlendri sam-
keppni og afturför landbúnaðar á íslandi
þegar leið á miðaldir. Danskir embættis-
menn fóru í vaxandi mæli með stjórn-
sýslu innanlands. Og bókmenntum hnign-
aði að sama skapi sem mátt dró úr höfð-
ingjastéttinni. Blómaskeið bókmennt-
anna á 13du öld stafaði beinlínis af drjúg-
um tíundartekjum og háu verðlagi á vað-
málum.
Annarstaðar á Norðurlöndum voru
konungar og lénshöfðingjar til taks að
gerast frumkvöðlar bókmennta. Riddara-
legur kveðskapur, þýddur og frumortur,
var fluttur í heyranda hljóði fyrir hirð-
inni. Hann innprentaði áheyrendum sin-
um siðaboð og hugsjónir hirðlífs eftir
fyrirmynd franskra lénsherra. íslend-
ingasögur byggðust á hinn bóginn að
verulegu leyti á þjóðlegum arfi innlendr-
ar höfðingjastéttar — þótt einnig þær
yrðu fyrir áhrifum erlendrar kristni og
kurteisi.
Fyrirlitning þeirra á lágstéttinni kem-
ur miklu berar í ljós í franskættuðum
riddarasögum og kvæðum en 1 íslendinga-
sögum, og höfðingjahugsjónir þeirra eru
efnisminni og tilgerðari. Engu að síður er
í þessum bókmenntum um að ræða til-
brigði einnar og sömu höfðinglegu sið-
fræði. Ef til vill mætti segja að íslend-
ingasögur lýsi fyrra og frumstæðara stigi,
þegar hermannlegar dyggðir, hugprýði og
sjálfstjórn, skiptu höfðingjastéttina meira
máli en síðar varð — á tímum lénsveldis
þegar yfirstéttin þurfti ekki lengur að
berjast fyrir völdum sínum en gat gefið
sig að áhyggjulausu lífi við munað og sið-
prýði. En einnig má segja að höfðingleg
viðhorf íslendingasagna og riddarasagna
hafi viðhaldizt hlið við hlið í bókmennt-
unum fram á þennan dag. í kúrekamynd-
um og harðsoðnum styrjaldarlýsingum
finnum við heim íslendingasagna, heimur
riddarasagna viðhelzt í ástarsögum viku-
blaðanna. Eftir sem áður er það yfirstétt-
in — kapítalistar nútíma-iðnaðarþjóðfé-
laga — sem ræður bæði fyrir framleiðslu
og félagslegri hugmyndamótun bók-
menntanna.
Vegna gerbreyttra framleiðsluhátta
hefur fjöldi lesenda stóraukizt á okkar
dögum hjá því sem var á miðöldum. Þró-
51