Andvari - 01.01.2005, Side 109

ANDVARI
RITHÖFUNDAR { ÚTLÖNDUM
107
Hér gefst ekki það rými sem hafa þyrfti til að ræða ítarlega og gagnrýna
málflutning Halldórs, eins og þó væri vert, því hann var vafalaust einn áhrifa-
mesti þátttakandi í íslenskri menningar- og bókmenntaumræðu um alllangt
skeið á tuttugustu öld. Sú röksemd hans að þar eð módemisminn sé kominn
til ára sinna erlendis eigi hann ekkert erindi til íslands er afar hæpin. Hið
sama má segja um „upphafningu" einnar skáldsögu, sem síðar er látin vera
fulltrúi bókmenntasköpunar sem eigi jafnframt endastöð sína í einmitt þessu
afbrigðilega verki, sem er eiginlega skrímsli, og með því hafi hinum veiga-
minni pródúktum „surrealismans“ verið rutt út af borðinu. Einnig má benda á
að Ulysses er langt frá því að vera „þjóðfélagslaust appírat“, þótt sagan miðli
samfélaginu vissulega á annan hátt en Laxness hafði gert í raunsæissögum
sínum.
En með skrifum sínum hefur Halldór Laxness þó ekki aðeins viðurkennt
nærveru Joyce, heldur dregið útlínur mikilvægra bókmenntalegra og fagur-
fræðilegra ágreiningsmála. Að vissu marki má líta á þetta sem átök tveggja
„stórra“ höfunda. Þegar Laxness skrifaði Skáldatíma var hann orðinn ótví-
ræður fursti íslenskra nútímabókmennta og einkum allt að því óskoraður
leiðtogi íslenskrar skáldsagnagerðar. Joyce var enn á jaðri hins íslenska
bókmenntaheims og þó gátu þeir sem á annað borð höfðu áhuga á evrópskri
og alþjóðlegri sagnalist vart horft framhjá honum. Joyce stóð beinlínis á
íslenskum menningarmörkum, öðrum þræði fulltrúi þess annarleika sem ein-
kennir slík mörk. Beint og óbeint viðurkennir Laxness þetta, vekur beinlínis
á því athygli, þótt hann leitist jafnframt við að halda Joyce í fjarlægð með því
að lýsa skáldsögu hans sem óskapnaði og vísa fagurfræði hennar til fortíðar.
Þessi átök öll mynda í raun flókinn mælskufræðilegan vef þar sem Laxness
leitast við að gera upp við og komast framhjá Joyce, skrifa hann út fyrir
mörkin, en með þeim gjörningi verður hann þó einnig fyrstur til að skrifa
hann inn í íslenska bókmenntaumræðu svo nokkru nemi.
VII
í skrifum Halldórs Laxness um Joyce má því sjá hvemig brestir hafa myndast
í vamargarði sem hélt módemismanum frá íslensku bókmenntalífi. Menning-
arlandslagið er tekið að breytast. Miklar sviptingar urðu í ljóðlist frá og með
lokum fimmta áratugarins og þeirra mátti einnig sjá stað í smásögunni, eins
og áður sagði. Og umræðuvettvangurinn fór að breytast. Tímaritið Lífog list
sýndi módemismanum áhuga og hið sama á við um sum önnur tímarit, m.a.
hinn metnaðarfulla en skammlífa Vaka, og svo sérstaklega um Birting, sem
varð á ýmsan hátt vettvangur módemískrar vakningar. Einmitt þar birtist loks
önnur Joyce-þýðingin árið 1961, smásagan „Counterparts“ úr Dubliners í
þýðingu Geirs Kristjánssonar.