Menntamál - 01.02.1972, Blaðsíða 61

Hér á undan hefur aöeins verið talað um afbrýði-
semi eldra barns út f það yngra, vegna þess að hún
er algengust og mest áberandi. En að sjálfsögðu gætir
þessarar tilfinningar einnig hjá yngri systkinum út í
hin eldri, einkum eftir að hin yngri hafa vaxið upp úr
ósjálfbjarga aldrinum. Afbrýðisemi leiðir af sér sam-
keppni milli systkina, og sú samkeppni getur komið
fram í mörgum myndum. Einkabörn fara á mis við
þessa samkeppni, a. m. k. innan fjölskyldunnar. Ég
sagði fara á mis við, því að sú samkeppni, sem sprettur
af afþrýðisemi er ekki eingöngu neikvæð. Ef til vill er
hún fyrst og fremst og oftast jákvæð og þroskandi fyrir
barnið. Fyrir mörg börn er tilkoma nýs systkinis fyrsta
verulega ógnunin við það tilfinningaöryggi og áhyggju-
leysi, sem flest börn búa við í frumbernsku. Barnið
hefur hingað til ekki þurft að taka tillit til annarra en
sjálfs sln. Skyndilega verður það að fara að deila með
öðrum, þola það, að annar sé tekinn fram yfir það,
verja eignarrétt sinn. Öryggisleysi og kvíði vaknar, og
fjandsamlegar kenndir beinast að systkininu og foreldr-
unum. Börnum, sem búa við heilbrigð fjölskyldutengsl,
tekst fljótlega að yfirvinna þessar kenndir, einkum með
þvl að tileinka sér nýja og þroskaðri atferllshætti.
Barnið vekur athygli foreldra sinna á sér með því að
sýna hvað það kann og getur, með því að læra nýja
hluti og koma hreykið til foreldra sinna og sýna þeim
árangurinn. Foreldrar hjálpa líka barni sínu, meðvitað
og ómeðvitað til að bæta sér upp þá athygli, sem ung-
barnið hefur tekið frá því. Það fær e.t.v. að fara í föndur,
læra að dansa, því er hrósað og það er örvað, stolt þess
er vakið. En oft kunna foreldrar og barn sér ekki hóf
í þessum efnum. Gerðar eru meiri kröfur til barnsins
en það hefur þroska til að standa undir. Það vill oft
gleymast, þegar nýtt barn kemur f heiminn, að eldra
barnið, sem kannske er 3—5 ára gamalt, er enn lítið
og óþroskað og hefur ríka þörf fyrir þá umhyggju og
athygll, sem nú hefur beinzt að ungbarninu. Hegðun
þess er enn barnaleg og ábyrgðarlaus. Jafnvel löngu
eftir, að barnið er komið á skólaaldur, þarf það oft að
vera lítið í sér og finna hjá foreldrum slnum, að því
leyfist það. En foreldrum er gjarnt á að segja: þú ert
orðinn of stór til að gera þetta eða hitt. Þá er hætta á
að kröfurnar til barnsins verði því ofviða. Það bæliróhæfi-
lega niður barnslegar tilfinningar sinar, verður spennt og
vansælt, og ýmis konar geðræn einkenni koma fram,
sem síðar verður vikið að. En einnig er hætta á, að það
snúi alveg við blaðinu og taki upp atferlishætti, sem í
flestu líkjast ungbarninu. Einkum á þetta við um hin
yngri börn og óþroskaðri.
Lfklega kannast flestir foreldrar við það, þegar barn
þeirra verður óeðlilega smábarnalegt í allri hegðun við
tilkomu nýs systkinis. Það fer að tala barnamál, þykist
ekki geta gengið, vill láta halda á sér og kjassa sig í
tfma og ótíma, og það fer að væta sig á nóttu eða degi.
Oftast gengur þetta yfir á skömmum tíma, en hjá sum-
um börnum helzt þetta við og tefur fyrir eðlilegum
persónuieikaþroska. Einkum er síðastnefnda einkennið,
að væta sig, gjarnt á að festast. Ástæðan er alla jafna
sú, að barnið leitast við að ná sömu athygli og á sama
hátt og ungbarnið. Einnig kann barnið að reyna að leiða
athyglina að sér með mótþróa eða óþekkt, ærslum og
yfirgangi, reiðiköstum og skemmdarfýsn. Oft er það eina
leið þess til að leiða að sér athygli, og neikvæð athygli,
sem kemur fram í skömmum og refsingum, er betri en
engin athygli fyrir barnið. Mikilsvert er, að foreldrar geri
sér grein fyrir, að það er afbrýðisemi og athyglisþörf
barnsins, sem stjórnar þessari hegðun. Ef barnið finnur,
að foreldrarnir skilja, hvað það er að segja með hátta-
lagi sínu, er mikið unnið, og barnið hefur reyndar með
því einu fengið þörf sinni að miklu leyti fullnægt.
Foreldrar, sem skilja orsakirnar fyrir hegðun barnsins,
hjálpa því líka oftast, beint eða óbeint, venjulega með
þvi að beina athyglisviðleitni þess inn á heppilegri braut-
ir. Varasamt er, að barninu takist slfellt að ná athygli
á neikvæðan eða óheppilegan hátt. Barnið þarfnast
athygli, það þarfnast staðfestingar á ást foreldra sinna
til þess, og þó kröfur barnsins séu settar fram á óheppi-
legan eða neikvæðan hátt, er mikilsvert, að foreldrarnir
uppfylli þessa þörf á jákvæðan hátt, með því að veita
umbun, verðlauna eða hrósa fyrir hið jákvæða I fari
barnsins, án þess þó að refsa fyrir hið neikvæða.
En víkjum nú að þeim einkennum, sem spretta af
þvl að barnið hefur bælt óhæfilega mikið niður reiði-
tilfinningar, sem það ber til yngra systkinis og foreldra
sinna vegna afbrýðisemi. Tilfinningar þessar hafa ekki
fengið útrás í hegðun, eins og lýst var hér á undan.
Barnið skynjar, að því leyfist ekki að láta slikar tilfinn-
ingar í Ijósi, það er Ijótt, það á yfir sér reiði foreldra
sinna, jafnvel útskúfun, finnst því. Siðferðiskennd og
samvizka er tekin að vakna og bælir niður með harðri
hendi allar óæskilegar kenndir. Ef baminu tekst ekki
að leysa út þessar kenndir með athafnasemi á öðrum
sviðum, þrýsta þær stöðugt á, og barnið verður að beita
mikilli orku tii að halda þeim í skerjum.
Afleiðingin verður sú, að tjáningargeta og athafna-
semi barnsins lamast. Það verður þvingað og spennt,
dauflegt og innhverft, og flýr gjarnan inn í hugmynda-
heim sinn. En einnig getur það fengið útrás í geðræn-
um einkennum eins og að væta slg, sem hér hefur
nokkuð aðra merkingu en lýst er á undan. Þó að hugs-
anir og tllfinningar séu undir sterkri bælingu, finnur
hvatalífið sér oftast einhverja óbeina útrás, þar sem
einstaklingurinn er veikur fyrir. En þessi útrás er léleg
lausn á vandamálum barnsins, reyndar engin lausn.
Hún eykur aðeins á vansæld barnsins, minnkar sjálfs-
traustið, eykur spennuna. Hér skapast vítahringur, sem
stundum getur verið torvelt að rjúfa. Barnið þarfnast
heilbrigðrar útrásar fyrir tilfinningar sinar, og í því
geta foreldrar oft hjálpað með því að slaka á klónni,
þola barninu meiri óþekkt en áður, reiðiköst eða slæman
MENNTAMÁL
55