Menntamál - 01.02.1972, Blaðsíða 62

munnsöfnuð, örva þau til leikja, jafnvel ærsla, og leyfa
árásarhvötinni tiltölulega greiða útrás, meðan þau eru
að yfirvinna þessi einkenni sín. En venjulega er þetta
hægara sagt en gert. Barnið er hluti af fjölskyldunni og
endurspeglar venjulega vandamál fjölskyldunnar allrar,
einkum að því er varðar tilfinningatengsl hennar inn-
byrðis. Skapferli og geðræn vandamál foreldranna geta
því gert þeim ókleift að hjálpa barninu til að fá eðlilega
útrás og jafnvel átt sinn þátt í að viðhalda þessum ein-
kennum. Stundum er því þörf sérfræðilegrar aðstoðar,
þar sem reynt er að veita foreldrunum innsýn í vanda-
málið í stærra samhengi, jafnframt því sem barninu er
hjálpað til að tjá tilfinningar sínar óhindrað. Oft eru
þá fyrstu merkin um bata hjá barninu þau, að það verð-
ur óþekkara, óstýrilátara og erfiðara að mati foreldr-
anna. Því er mjög nauðsynlegt, að foreldrarnir geti
fylgst með og öðlast skilning á því, sem er að gerast
í sálarlífi barnsins I meðferðinni, en setji þeim ekki
strax stólinn fyrir dyrnar og torveldi með því lækn-
inguna.
Stam er annað einkenni, sem stundum má rekja til
afbrýðisemi. I flestum tilvikum er stam merki um bældar
tilfinningar, einkum árásar- eða reiðitilfinningar. Með
því að losa um þessar tilfinningar, hjálpa barninu til að
tjá óæskilegar kenndir, i þessu tilviki til systkinis, og
láta barninu skiljast, að því er frjálst að láta þessar
kenndir í Ijós, án þess að það eigi yfir sér nokkra
refsingu foreldra sinna eða samvizku sinnar, losnar
einnig um þær hömlur, sem eru á munnlegri tjáningu.
Stam er oft mjög þrálátt einkenni, og tilfinningaleg út-
rás er yfirleitt ekki einhlít til lækningar á því, en þó
veigamikill þáttur í meðferðinni.
Eitt einkenni enn, sem mjög oft má rekja til afbrýði-
semi, er hræðsla, og er þá átt við óraunhæfa hræðslu
við fólk, dýr, hluti eða ímyndaðar verur, sem oft getur
tekið á sig ofsafenginn blæ. Hræðsiuköst þessi geta
komið fram hjá barninu bæði á nóttu og degi. Mjög
er algengt, að börn hræðist sum dýr, án þess að við-
hlýtandi ytri ástæða eða skýring sé fyrir hendi, eða þau
hræðast eða kvíða fyrir einhverju yfirvofandi, t.d. að
eitthvað komi fyrir foreldra þess, eða eins og mjög
algengt er í þessu sambandi, að eitthvað komi fyrir
systkinið, sem það er afbrýðisamt út í. Sum börn eiga
mjög erfitt með að sofna á kvöldin, eru uppspennt,
hræðast myrkrið og allt, sem í því gæti leynzt. Þegar
þau sofna, geta þau samt ekki slakað á, bylta sér og
svitna. Þau dreymir illa og hafa jafnvel martraðir. Draum-
ar barnsins einkennast þá oftast af því, að einhver sé
að reyna að taka þau, vondir karlar, dýr, ófreskjur og
draugar, eitthvað, sem vill þeim illt. Allt þetta er merki
um duldar eða ómeðvitaðar kenndir, sem eru bældar
af sömu orsökum og áður er getið, en þrýsta á undir
yfirborðinu og brjótast út á táknrænan hátt í ýmsum
myndum, einkum í draumum, þegar varnirnar eru
veikastar.
Það er ákaflega eðlilegt og skiljanlegt, að barnið
vilji losna við systkinið, sem hefur svo óþyrmilega rask-
að stöðu þess í fjölskyldunni, tekið frá því ást foreldr-
anna og valdið því óöryggi og kvíða. En það er líka
ákaflega eðlilegt, að því þyki vænt um systkinið. Það
finnur, að það á einhvern hluta í því með foreldrum
sínum, því er frá upphafi innprentuð væntumþykja til
þess, og það finnur, að ekkert er líklegra til að kalla
yfir það reiði foreldra þess og tapa ást þeirra en að
sýna systkini sínu fjandskap. Tvær andstæðar tilfinn-
ingar berjast um barnið. Barninu lærist að láta aðra í
Ijós, hún verður meðvituð, en hin kenndin er rekin út
í yztu myrkur sálarlífsins. En samt búa báðar þessar
kenndir í barninu og togast á. Þegar barn sýnir óraun-
hæfa hræðslu um að eitthvað komi fyrir systkini þess,
er það kannske einmitt þessi dulda ósk um að eitthvað
illt hendi það, sem vekur barninu hræðslu og knýr með-
vitundina til að gera allar varúðarráðstafanir til að hindra
slíkt. Ef eitthvað hendir yngra systkini eru allar líkur
á því, að afbrýðisamt barn kenni sjálfu sér um. Það
er þessi sífellda sektarkennd, sem veldur því, að barn-
ið kann að vera stöðugt hrætt um að eitthvað hendi
foreldra þess, það missi þau í refsingarskyni fyrir sínar
Ijótu hugsanir. Hið sama veldur slæmum draumum og
martröð, þar sem barnið er í sífelldri hættu fyrir illum
öflum. Það hræðist refsingu fyrir þær kenndir, sem
knýja á í undirmeðvitundinni, en barnið þó gerir sér
enga grein fyrir.
Til þess að hræðslan hverfi, þarf barnið að geta
tjáð þessar kenndir óhindrað og gera þær að nokkru
meðvitaðar. Flest börn geta tjáð þessar kenndir í leik,
einkum ýmis konar ímyndunarleikjum, og fá hæfilega
lausn á þann átt. Lækning á þessari tegund af hræðslu
felst í því að hjálpa barninu til að tjá þessar kenndir
á þann hátt, sem því er eiginlegt og eðlilegt, láta þau
finna, að maður skilji, hvað þau eru að segja í leik
sínum og taka því sem fyllilega leyfilegum og eðlilegum
hlut.
Ég hef hér á undan drepið á nokkur algeng einkenni
um afbrýðisemi barna. Mörg fleiri einkenni mætti nefna,
sem hér gefst ekki tími til. Oft er um fleiri en eitt ein-
kenni að ræða hjá sama barninu, sem geta valdið því
margskonar vanlíðan. En það er mikilsvert, að foreldrar
geri sér grein fyrir því, að hæfileg afbrýðisemi er al-
gengt og fyllilega eðlilegt fyrirbrigði hjá börnum, reynd-
ar gagnlegt í mótun persónuleikans. Sálrænir árekstrar
í bernsku og lausn þeirra leggur grundvöllinn að
hæfileika barnsins til að leysa vandamál sín síðar á
ævinni, einkum að því er varðar tilfinningaleg tengsl
þess og samskipti við annað fólk. Ef foreldrarnir líta á
afbrýðisemi frá þessu sjónarmiði, þekkja einkenni henn-
ar og hafa nokkra innsýn í orsakasamhengið, eru meiri
likur fyrir því, að þeir geti hjálpað barni sínu yfir
erfiðasta hjallann og gert afbrýðisemlna að gagnlegri
lífsreynslu fyrir barnið.
MENNTAMÁL
56