Tímarit lögfræðinga - 01.03.1996, Blaðsíða 21

III.
í 34., 44. og 50. gr. almennra hegningarlaga nr. 19/1940 er kveðið á um
almenn refsimörk einstakra refsitegunda, það er hámark og lágmark refsivistar,
varðhalds og fangelsis, og hámark fésektar. í lögunum er að finna þrenns konar
frávik frá refsimörkum í þessum skilningi, það er í 1. mgr. 73. gr., 78. gr. og 79.
gr. Þá gildir sérregla um mörk vararefsingar þegar fésekt er dæmd, sbr. 1. mgr.
54. gr. laganna. Lagaákvæði um almenn refsimörk refsitegunda koma ein-
vörðungu til skoðunar við refsiákvörðun ef hámark eða lágmark refsingar ræðst
ekki af ákvæðum um einstakar brotategundir. Sem dæmi um þetta má nefna að
almenn refsimörk þjófnaðar styðjast annars vegar við viðurlagaákvæðið sjálft,
en samkvæmt 1. mgr. 244. gr. almennra hegningarlaga varðar slíkt brot fangelsi
allt að 6 árum, og hins vegar við almennt lágmark þeirrar refsitegundar sam-
kvæmt 34. gr. sömu laga, 30 daga fangelsi. Þegar um refsivist er að ræða er
algengast að hámark refsingar ráðist af viðkomandi refsiákvæði. Hámark
fésektar er hins vegar hvergi tiltekið í ákvæðum hegningarlaga um einstakar
brotategundir. Ræður hið almenna hámark samkvæmt 50. gr. laganna því
mögulegri sektarrefsingu hverju sinni. Nokkur ákvæði almennra hegningarlaga
mæla fyrir um lágmark refsingar en algengast er þó að það ráðist af hinum
almennu ákvæðum um lágmark einstakra refsitegunda.
Þegar dómarinn hefur gert sér grein fyrir því svigrúmi til refsingarákvörðunar
sem honum er búið innan lögmæltra refsimarka er komið að sjálfum kjama þess
viðfangsefnis sem hér er til umfjöllunar.
Segja má að mikilvægasta leiðsögn dómarans við ákvörðun refsingar hverju
sinni sé fólgin í dómvenjuhelguðu refsimati, í öllu falli í algengum flokkum
brotamála, og oft kemst dómarinn á leiðarenda í refsiákvörðun á þeim grunni
einum. Má þar nefna dóma í ölvunaraksturs-, þjófnaðar- og fjárdráttarmálum,
en í þeim brotaflokki sem fyrst var talinn hefur verið gengið hvað lengst á þeirri
braut að staðla refsingar og á það reyndar við um umferðarlagabrot yfirleitt.
Engin tvö mál em þó eins og því er allur samanburður á refsimati erfiðleikum
bundinn í öllum þorra mála. Og þó að hafa verði sterklega í huga að menn
kappkosti að gæta samræmis við refsiákvarðanir og að viss íhaldssemi skuli
rikja varðandi réttarframkvæmd á þessu sviði verður ekki fram hjá því litið, að
afstaða manna til einstakra brotategunda og innbyrðis vægis þeirra tekur breyt-
ingum í tímans rás og það án þess að henni fylgi breyting á lögmæltum refsi-
mörkum. Skýrasta dæmið um slíkt tilvik er aukin áhersla á líf manna og heilsu
sem vemdarandlag andspænis efnislegum gæðum. Og með einum eða öðram
hætti verða dómstólar að taka tillit til þróunar af þessu tagi við refsiákvarðanir
sínar og þá á þann veg að þeir bregði út frá dómvenjuhelguðu refsimati.
Þegar kemur að refsiákvörðun innan almennra refsimarka refsitegundar eða
viðurlagaákvæðis þarf dómarinn oftar en ekki að vega og meta mörg ólík og
jafnvel andstæð sjónarmið sem honum er rétt að taka tillit til við þessa ákvörð-
un sína og sem fram hafa komið undir rekstri máls. Er hér vísað til svokallaðra
almennra refsiákvörðunarsjónarmiða, en þau koma til skoðunar við ákvörðun
15