Tímarit lögfræðinga - 01.03.1996, Blaðsíða 15

Koma má í veg fyrir afbrot með því að vama mönnum þeirra, með því t.d. að
loka þá inni, lífláta, o.s.frv.
í annan stað má koma í veg fyrir afbrot með því að fæla aðra frá slíkum
athöfnum, en slíkt er þá gert með því að setja víti til vamaðar.
í þriðja lagi er unnt að koma í veg fyrir afbrot með endurhæfingu þeirra sem
brotlegir hafa gerst.
Fyrsta atriðinu verður ekki haldið fram með góðu móti öðruvísi en að fallið
sé í sömu gryfju og gjaldstefnan, vegna þess að hér á líka við ákvæðið um að
afbroti hæfi ákveðin málagjöld. En önnur röksemdafærslan hefur farið öllu
meira fyrir brjóstið á heimspekingum. Almennt viðtekin andmæli gegn fæl-
ingarviðhorfínu em þau að í raun og vem fæli hún menn ekki frá uppteknum
hætti eins og raun ber vitni í síendurteknum afbrotum sumra einstaklinga og
þeirri augljósu staðreynd að afbrotamaður sem stendur frammi fyrir dómi hefur
ekki látið fælast af viðurlögunum. Lausnina á afbrotavandanum sé með öðrum
orðum ekki að fínna innan refsinga, heldur verði fyrst að uppræta orsakir þeirra.
Fleira má tína til. Það að stilla refsingu eins manns upp sem víti öðrum til
vamaðar felur í sér að verið er að notfæra sér ógæfu eins manns sem tól til þess
að settu marki verði náð. Þannig þurfi afbrotamenn sem einstaklingar að gjalda
fyrir almannaheill. Það sem í þessu felst, og ég leyfi mér að segja að siðfræð-
ingar telja almennt rangt, er það að þessir sömu einstaklingar em ekki álitnir
einhvers virði í sjálfum sér. Ef menn notfæra sér þessa aðstöðu er um leið vegið
að gmnnþáttum siðferðis okkar. Tilgangurinn helgar ekki meðalið þegar heill
einstaklinga á í hlut, jafnvel þótt heill samfélagsins sé í veði.
Þriðja og e.t.v. ásættanlegasta viðhorf nytjastefnumannsins gerir ráð fyrir því
að endurhæfing eða siðbót afbrotamanns fyrir tilstilli refsingar, bæti hann eða
geri að nytsamari þjóðfélagsþegni og dragi þannig úr þörfínni fyrir refsingar.
Slíkri siðbót er ætlað að venja menn við löghlýðni og gera þeim betur ljósar
afleiðingar ósiðlegs athæfís. Henni er einnig ætlað að gera mönnum ljóst að
afbrot eru röng af siðferðilegum ástæðum og að þau beri að forðast þess vegna,
en ekki vegna afleiðinganna sem refsingin hefur í för með sér. Refsing sam-
kvæmt þessari afstöðu hefur hvort tveggja þau áhrif að hún fælir menn frá
afbrotum og virkar sem fordæming, með því að hún stuðlar að breyttri afstöðu
afbrotamanna og annarra til ranggjörða. M.ö.o. þá leiði hún til betri hegðunar
almennt
Þetta síðasttalda viðhorf er e.t.v. það sem bitastæðast er í málflutningi
nytjastefnumannsins og ágætt eins langt og það nær. En það er ekki gallalaust.
T.d. má færa fyrir því rök að þetta viðhorf leggi of mikla áherslu á heill hins
seka á kostnað annarra þjóðfélagsþegna. Því eftir sem áður þá er það þeirra
vegna sem það er mikilvægt að sekum sé hegnt svo að þeir og aðrir forðist
lögbrot í framtíðinni. En ýmsir hverfa af villu síns vegar vegna viðurlaganna,
sem því fylgja að brjóta lög. Það getur því ekki talist skynsamlegt að segja að
hegningar séu einungis réttlætanlegar ef þær hafa bætandi áhrif á siðgæði hins
seka. Siðbótarhugmyndinni hefur líka verið fundið það til foráttu að hún dragi
9