Tímarit lögfræðinga - 01.03.1996, Blaðsíða 12

Fyrirbærið refsingar er þeirrar náttúru að það virðist áleitnara meðal alls
almennings en gengur og gerist með önnur viðlíka viðfangsefni sem ætla mætti
að skipi sama sess í hugum fólks. Allur þorri þess virðist hafa ákveðnar
skoðanir á refsingum, - til hvers þær séu og hvað réttlæti þær. Þarna gefur að
líta nokkuð fjölbreytta flóru hugmynda, þótt ákveðna meginstrauma sé þar að
finna eins og vænta má. Það sætir nokkrum undrum að óvíða í umfjöllun um
siðferðileg málefni er að fínna viðlíka draugagang afturgenginna hugmynda og
þegar umræðan um refsingar skýtur upp kollinum.
Þar virðist engu breyta að ótiltekinn fjöldi fræðimanna, hvort sem er úr röðum
lögfræðinga, heimspekinga eða annarra, hefur í gegnum tíðina hrakið nánast
allar svokallaðar réttlætingar fyrir því að refsingum skuli beitt í samfélagi
manna. Rétt eins og refsingar eru staðreynd í samfélagi okkar, þrátt fyrir að
mannskepnunni gangi brösulega að finna þeim réttlætingu, þá lifa fallnar kenn-
ingar um gildi þeirra góðu lífi meðal almennings.
Að hætti heimspekings þá mun ég nú reyna að varpa ljósi á meginatriðin í
greiningu heimspekinnar á viðfangsefninu refsingar. Síðan mun ég leitast við
að skýra tvær dæmigerðar kenningar sem litið hafa dagsins ljós þeim til rétt-
lætingar. Þetta geri ég, þó ekki væri nema til þess að reyna að skilja lífsseiglu
þeirra. Ég mun síðan leiða að því rök að lífsseigla þeirra sé höfuðástæðan fyrir
því að refsingar eru það vandamál sem raun ber vitni í samfélagi okkar.
Ég vil byrja á því að tíunda einstök atriði sem skýra við hvað er átt þegar talað
er um refsingar. Auk þess vil ég nefna til einstaka minnisþætti sem vert er að
hafa í huga sé tilraun gerð til þess að móta skoðun á eðli refsinga og réttlætingu
þeirra:
I fyrsta lagi þá er það samkenni refsinga að þær eru óvelkomnar þeim sem
he<mt er. Ef svo væri ekki þjónuðu þær vart tilgangi sínum.
I öðru lagi er refsing því aðeins refsing að hún sé fyrir afbrot, þótt ekki sé
augljóst að sá sem refsað er verði að vera sekur.
I þriðja lagi verður refsing að vera verk persónulegra afla, að því leyti að
einhver verður að hafa ákveðið refsinguna.
I fjórða lagi verður refsandinn að hafa rétt til þess að refsa. Þótt maður hafi
gert eitthvað rangt, getur ekki hver sem er áskilið sér rétt til þess að refsa.2
Allar almennar refsingar eru þess eðlis að afbrotamaðurinn tekur út refsingu
í stað þess verknaðar er hann hefur unnið. Sá sem refsað er verður ekki refsað
fyrir afbrot sitt nema einu sinni og viðurkenning samfélagsins á endurheimtri
æru hans felst í afplánun refsingarinnar að henni lokinni. Sérhvert samfélag
2 Heimspekingar hafa margir hverjir lagt mikið undir við að skilgreina hugtakið refsing. Páll
S. Ardal hefur öðrum Islendingum frentur skrifað uni refsingar frá sjónarhóli heimspekinnar.
Ahugasömum til glöggvunar vil ég hér vísa til greinar hans „Um refsingar" sem birtist í Skími
1963 en þar fjallar hann ítarlegar um skilgreiningarvandann en ég geri hér. Eg styðst líka í
veigamiklum atriðum við greiningu hans á helstu stefnum og straumum er fram hafa komið
um réttlætingu refsinga.
6