Tímarit lögfræðinga - 01.03.1996, Blaðsíða 16

ekki skýr mörk á milli refsingar og siðbætandi meðferðar. Það eitt að refsing
geri menn að betri borgurum er réttlæting fyrir henni í sjálfu sér, en það er eitt
að segja að refsing sé mannbætandi og annað að halda því fram að við þurfum
að reyna að siðbæta afbrotamenn. Siðbótarviðhorfið felur í sér tilhneigingu til
læknandi aðgerða og kannski er það rétt að við ættum í raun að meðhöndla
afbrotamenn sem sjúklinga, en þá erum við ekki lengur að tala um refsingar.
ÍV.
Ég hef nú tíundað í einfölduðu máli nokkur dæmigerð og fyrirferðarmikil
atriði er siðfræðingar hafa glímt við í umfjöllun sinni um refsingar. Það sem
þessi mynd mín dregur helst fram í dagsljósið er, að því er ég fæ best séð það,
að ekkert eitt viðhorf af þeim toga er ég hef tilgreint nægir eitt og sér til þess að
réttlæta tilvist refsinga. Öll virðast þessi viðhorf gölluð eða beinlínis ógild ein
og sér. Flest það sem nytjastefnumaðurinn bendir á hefur nokkurt gildi sem
réttlæting refsinga en við lendum á villigötum ef við teljum eitthvert eitt atriði
svo sem fælingu frá afbrotum eða siðbót hins seka einu gildu réttlætinguna.
Aftur á móti hefur gjaldstefnumaðurinn nokkuð til síns máls, þegar hann segir
að við myndum tæpast tala um refsilöggjöf sem studd er refsingum ef kerfið
byggðist ekki á því að við gættum þess eftir fremsta megni að refsa einungis
þeim sem brotið hafa lögin og kallast því sekir. En sekt manna er misjöfn í eðli
sínu og ekki er öllu athæfi þeirra refsað á réttlátan máta þó siðlaust sé.
Það er vonandi ljóst af því sem að framan segir við hvem vanda er að etja hér.
Bæði er vandinn flókinn og á sérhverri tilraun til úrlausnar eru margir fletir. Það
sem verst er verður þó að ætla að sé sú staðreynd að flest viðhorfín til
réttlætingar fá vart staðist. Það er því umhugsunarvert að þrátt fyrir að flest
þessi rök eða kenningar hafi verið hrakin, þá virðast þau lifa góðu lífi í hvert
sinn er umræða um refsingar kemst í brennidepil. Þá er eins og aldrei hafi verið
fjallað um þessi mál fyrr. Það er þetta sem ég átti við hér að framan þegar ég
talaði um draugagang afturgenginna hugmynda. Nægir í þessu sambandi að
minna á þær fjölskrúðugu deilur er upp rísa með reglulegu millibili víða
erlendis um dauðarefsingar.
Það er nánast sama hvar drepið er niður fæti í umræðunni, það rísa upp gamlir
draugar hvert sem litið er. Sumir halda því þannig fram að refsing sé endur-
greiðsla sakamanns á skuld hans við þá er hann braut gegn. Gott og vel, slík
kenning kann að vera gild að því er varðar lögbrot gegn eignarrétti. Þar má
koma við fébótum og rétta hlut þess sem brotið var gegn, en dettur nokkrum
manni í hug að halda því fram að refsing geti verið greiðsla sektar til áréttingar
afbrota líkt og nauðgana eða morða.
Þetta dæmi sýnir kannski hvað gleggst hversu fánýtt það er að telja að
réttlæting refsinga geti falist í fáum einföldum lögmálum. En því miður þá
virðist það vera hið almenna viðhorf að svo sé.
Ég er að reyna að gera því skóna hér að í grundvallaratriðum séu viðhorf alls
þorra fólks til refsinga og réttlætingar þeirra byggð á tilfallandi vafasömum
10