Hugur - 01.01.1991, Side 18

16
Atli Harðarson
HUGUR
getur enginn litið afbrot sín af fullu raunsæi og látið sér standa á
sama um þau. Annað hvort verður að taka siðferðilega afstöðu til
þeirra og gera reiknisskil eða blekkja sjálfan sig með því að skálda
einhverjar afsakanir eða lýsa verkinu rangt. Menn geta því í raun ekki
valið milli þess hvort þeir láta siðferðileg rök eða önnur rök hafa
forgang heldur aðeins milli siðferðis og sjálfsblekkingar.
Sem dæmi um sjálfsblekkingar má nefna ýmsar aðferðir sem fólk
notar til að komast hjá því að gera sér fulla grein fyrir eigin gerðum.
Öfgafyllsta aðferðin er að gleyma þeim og neita að trúa frásögnum
annarra. Fæstir ganga þó svona langt. Algengara er að menn telji sér
trú um að þeir hafi verið neyddir til að gera eitthvað, eða að verk
þeirra skipti engu máli og öllum sé sama eða að þeir hafi bara verið
að hlýða skipunum, fara eftir reglum og þar fram eftir götunum.
Einnig er algengt að menn rangfæri málavexti, telji sér til dæmis trú
um að fórnarlömb illverka þeirra séu hvort sem er asnar eða ill-
menni.7
Hljóti fólk sem breytir gegn betri vitund annað hvort að blekkja
sjálft sig eða skorta sjálfstjórn þá virðist meira en sennilegt að röng
breytni sé því sjálfu nær ævinlega til ills, því það er erfitt að hugsa
sér að sjálfsblekkingar og skortur á sjálfstjórn sé nokkrum manni í
hag.
Ef þessi röksemdafærsla fær staðist þá getur fólk ekki allt í senn
haft rétt gildismat, fulla sjálfstjórn, litið eigin verk og veruleikann í
kringum sig af raunsæi og breytt rangt. Af þessu leiðir að frjáls vilji
(þ.e. skynsemi og sjálfstjórn) er ekki hið einasta nauðsynlegt skilyrði
siðferðis heldur er hann ásamt óbrengluðu veruleikaskyni (þ.e. raun-
sæi) nægilegt skilyrði þess.
7 Það er athyglisvert að þótt skortur á sjálfstjóm sé oft talinn nokkur afsökun er
sjálfsblekking sjatdan virt mönnum til vorkunnar. Og ef menn forherðast í ein-
hverri blekkingu þannig að gildismat þeirra verði rangt þá hefur fólk því meiri
fyrirlitningu á athæfi þeirra því brenglaðra sem gildismat þeirra er. Þetta kemur
heim við þá skoðun Gregóríusar mikla páfa að af dauðasyndunum sjö sé hrokinn
verstur, því hrokinn er eina syndin á lista Gregósíusar sem felur beinlínis í sér
rangt gildismat. Sá hrokafulli ofmetur sjalfan sig, leggur rangt mat á eigið ágæti.
Hinar dauðasyndimar (öfund, reiði, leti, ágimd, græðgi og lostasemi) geta allar
samrýmst réttu gildismati þótt þær þurfi sjaldnast að leiða fólk langan veg áður en
þær hafa glapið sýn þess á rétt og rangt.