Hugur - 01.01.1991, Blaðsíða 104

102
Agúst Hjörtur Ingþórsson
HUGUR
eftir öðrum. En svona gat Weber ekki leyft sér að tala þrátt fyrir
ónotahroll gagnvart þróuninni vegna þess að hann var búinn að gefa
frá sér skynsemishugtakið.
Raunar finnst mér freistandi að ganga svo langt að segja að Weber
hafi alls ekkert verið að fjalla um skynsemi þegar hann lýsti í löngu
máli framsókn skynseminnar. Hann bara slysaðist til að þvæla því
hugtaki inn í dæmið. Framsókn skynseminnar er þá framsókn
ákveðins viðhorfs til þess hvernig menn takast á við lífið. Weber er
samkvæmt þessari túlkun að skýra hvers vegna menn og hópar gera
það sem þeir gera og veitir því réttilega eftirtekt að venjur fjúka út
um gluggann, menn reyna að láta tilfinningarnar hafa minna að segja
í ákvörðunum og framkvæmdum og láta ekki skoðanir eða trú (sem
mönnum fannst vera vafasamur vísindalegur grundvöllur undir
athafnir sínar) hafa of mikil áhrif. Þannig benti Weber á ákveðið
viðhorf manna sem var í mikilli útbreiðslu, og er enn útbreitt, til þess
hvemig menn eigi að takast á við tilveruna. „Framsóknin" felst í því
einu að menn verða sífellt skilvirkari í athöfnum sínum; þeir ná
markmiðum sínum betur með minni tilkostnaði en áður og í því er
framsóknin, og þá væntalega framförin, fólgin. Að kalla þetta fram-
sókn skynseminnar er því að gefa þessu viðhorfi meira en það rís
undir; að sönnu er það skynsamlegt innan vissra marka, en að það eitt
sé skynsamlegt er út í hött. Það er engan veginn sjálfgefið að menn
séu betur settir í einhverjum gæðaskilningi; til þess að svo sé þurfa
markmiðin að vera þess virði að þeim sé náð.16
16 í umræðum aö fyrirlestrinum loknum hélt Þorsteinn Gylfason prófessor því fram
að um reginmistök væri að ræða hjá mér þcgar ég talaði um framsókn
skynseminnar — þar væri miklu nær að tala um framsókn hagræðingarinnar eða
einfaldlega um hagræðingu. Enda virtist Þorsteinn álíta að allir skynsamir menn
vissu að Vernunfl þýðir skynsemi og ralionalitát þýðir hagræðing. Þar með mætti
ætla að ekki væri heil brú í röksemdafærslunni. Þessi þýðing getur svo sem
gengið, ef menn telja skynsamlegt að tala um hagræðingu hugsunarháttar eða
lífsviðhorfa! En með þessari gagnrýni er Þorsteinn einmitt að taka þátt í því sem
kalla má merkingarlega „hagræðingu" skynsemishugtaksins — hagræðingu sem
ég er að gagnrýna Weber fyrir að hafa stuðlað að. Og hluti af hagræðingunni, bæði
hjá Þorsteini og Weber, er að gleyma margræðni þýska orðsins rationalitát og
enska orðsins rationality, svo ekki sé minnst á rationalization. Þessi margræðni
veldur m.a. þeim ruglingi sem Habermas hefur gagnrýnt Weber fyrir og áður er
vísað til (sjá nmgr. 7).
Þetta tengist kjama annarrar gagnrýni sem Þorstcinn hafði fram að færa og var á
þá lund að ég gerði engan greinarmun á fræðimanninum Weber og þeirri félags-
fræðilegu greiningu sem hann stundaöi annars vcgar, og hins vegar manninum
Weber sem átti það til að stíga í stól og messa þar sínar aldeilis ófræðilegu