Morgunblaðið - 22.02.2009, Blaðsíða 16

16 Við manninn mælt
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 22. FEBRÚAR 2009
Eftir Pétur Blöndal
pebl@mbl.is
Í
guðs bænum, við skulum nú ekki hafa
þetta heilt Morgunblað,“ segir Einar
Leifur Pétursson og býður blaðamanni til
sætis „í stássstofunni“ á Minni-Grund.
„Þó að ég sé svona gæi, þá er ég mikið
fyrir að vera heldur svona álengdar – að geta
togað í spotta baka til,“ bætir hann við bros-
andi. Svo flýtir hann sér að segja: „Æ, ég veit
það ekki – ég er víst hættur að toga í spotta.“
Lilli manni
Foreldrar Einars voru Ólafía Einarsdóttir
og Pétur Lárusson „fulltrúi á skrifstofu Al-
þingis Íslendinga eins og það var orðað í síma-
skránni“, en Pétur vann þar í tæpa hálfa öld.
Það var gott með feðgum og hangir málverk af
föðurnum yfir rúmi sonarins áttræðum í her-
berginu á Minni-Grund, en það er eftir Gunn-
laug Blöndal.
Einar er fæddur og alinn upp í Vest-
urbænum og hefur aldrei verið búsettur fyrir
austan læk. „Í heiminn kom ég heima hjá mér
á Sólvallagötu 25, húsið nefnist Hof, og þar bjó
ég mína hundstíð,“ segir hann.
„Ég þekkti hvorugan afa minn, en ólst upp
með báðum ömmum mínum og það var mikill
skóli. Móðuramma mín var Guðleif Erlends-
dóttir frá Breiðabólstað á Álftanesi, dóttir Er-
lendar Erlendssonar útvegsbónda. Hún giftist
manni sem fórst með báti úr útgerð Erlendar.
Svo giftist hún aftur Einari Ketilssyni, sem dó
ungur árið 1900, en hann var í fyrsta árgangi
gamla Stýrimannaskólans. Ég man að einn
kapteinn, Kristinn Markússon, kom oft á af-
mælisdegi þessa afa míns og færði ömmu eitt-
hvað.“
Kirstín Katrín Pétursdóttir var „hin amm-
an“, dóttir Péturs Guðjónssonar, fyrsta lærða
organistans á Íslandi. „Hann hét Guðjohnsen á
meðan hann var í námi í Danmörku,“ segir
Einar. „Guðjohnsenarnir halda enn því nafni.
Hún var ákaflega heyrnardauf, kunni ekki við
heyrnartæki sem þá voru á frumstigi, en af-
skaplega músíkölsk. Og kallaði mig lilla
manna. Ég var langyngstur þriggja systkina
og gutlaði á píanó. Hennar uppáhald var
Beethoven og til að geðjast henni klæmdist ég
í gegnum hann lítilsháttar … æ, svo brá ég
mér yfir í annað og sá að hún fylgdist með –
tók allt í einu eftir að hún var farin að dilla fæt-
inum við King for a Day! Eftir það kom hún til
mín og sagði: „Lilli manni minn, þetta var nú
ekki beinlínis Beethoven, en þetta var ágætt.“
Ömmurnar
Það hafði mótandi áhrif á lilla manna að
alast upp með ömmum sínum. „Já, almátt-
ugur,“ segir hann. „Þær voru ákaflega ólíkar.
Móðuramma mín var hörkudugleg, sumir
sögðu frek, en ég varð aldrei var við það. Hún
vann við hjúkrun og fékk eftirlaun sem fyrr-
verandi hjúkrunarkona á fjárlögum, þrátt fyr-
ir að ekkert væri til sem hét hjúkrunarkona
eða -fræðingur þá. Hún átti eftir eina dóttur,
það gekk barnaveiki sem drap allt saman,
þannig að mamma varð ein eftir og ólst upp
hjá henni og í skjóli frændfólksins. Svo var
amma þannig, að hún sagði: „Mín dóttir, hún
þarf að læra, ekkert annað en það.“ Og hún lét
hana taka inntökupróf í Menntaskólann, sem
hún stóðst og var þar með alls konar stór-
mennum, eins og Helga Tómassyni og Níelsi
Dungal.“
– Það hefur verið sár reynsla að missa frá
sér börnin sín?
„Amma var einstaklega æðrulaus. Næstsíð-
asta barnið hennar var Guðrún Lárusdóttir,
alþingiskona og bæjarfulltrúi, sem fórst í
Tungufljóti 20. ágúst 1938. Ég man að ég og
Lalli bróðir minn vorum viðstaddir þegar föð-
ur mínum var tilkynnt þetta. Amma bjó þá
heima hjá okkur í Hofi og við fórum öll saman
að tilkynna henni þetta. Þá sagði hún þessi
orð, sem mér eru svo ógleymanleg, dæsti og
sagði svo: „Verra gæti það verið, þig á ég þó
eftir Pétur minn.“
Hin amma mín, dóttir Péturs gamla Guð-
jónssonar, giftist ungum guðfræðistúdent,
Lárusi Halldórssyni frá Hofi í Vopnafirði, og
hann er afi minn í þá ættina. Hann var fyrst
prestur fyrir austan. Það kom upp óánægja
með sóknarprestinn og úr varð að fríkirkju-
söfnuðurinn á Íslandi var stofnaður í kringum
það. Hann varð fyrsti prestur þeirra, en aðeins
fyrir austan, því hann dó svo ungur.“
Einar vann sem þingsveinn á unglingsárun-
um. „Þá var skylt að hafa tvo þingsveina í
neðri deild og einn í efri deild, til að hægt væri
að senda mann eftir brennivíni og fleiru,“ segir
hann og hlær. „Ég var þrettán ára og bannað
að afgreiða mig, þurfti skilríki upp á það, en ég
þekkti Guðbrand í ríkinu, var jafnaldri sonar
hans. Ætli ég hefði ekki getað tekið út fyrir
sjálfan mig líka – ef ég hefði verið kominn í
sopann!“
Þingsveinn
Þetta var síðla á fjórða áratugnum, en þá sat
meðal annarra á þingi Gísli Sveinsson, þing-
maður Vestur-Skaftfellinga. „Ég hafði aðsetur
uppi á efsta lofti í þinghúsinu og pallarnir voru
þar fyrir framan,“ segir Einar. „Svo varð ég
var við að Gísli sendi þingsvein eftir brenni-
víni! Ég vissi að ekki mátti biðja strákinn um
það og sagði: „Þú átt að segja góurinn, að þú
sért sendur af Gísla Sveinssyni, forseta sam-
einaðs Alþingis, að sækja pöntun. Og hvað áttu
nú að segja?“ Strákurinn endurtók rulluna, fór
svo og keypti það sem um var rætt, og þegar
hann kom til baka spurði Gísli hvað sagt hefði
verið við hann. „Þeir sögðu ekki neitt – þeir
bara hlógu,“ svaraði strákurinn. Þetta er ein af
þeim mannkynssögum sem má ekki segja!“
Einn daginn hélt Einar Olgeirsson eina af
sínum maraþonræðum og fór þá að lesa upp úr
Morgunblaðinu. „Hann las úr greinum eftir
Ólaf Thors. Ólafur sat við gluggakistuna,
brosti í kampinn og sagði: „Ég verð að segja,
að hann skrifar prýðilega, þessi maður.“ Þá
hlógu allir í þingsalnum.“
– Hvað finnst þér um að eggjum sé kastað í
þinghúsið?
„Mér finnst það skrílsháttur, hreint út
sagt,“ svarar Einar, „að ráðist sé á saklausa og
fallega byggingu eins og þinghúsið og eggin
eyðilögð!“
– Þú hefur ekki viljað fara sjálfur í pólitík?
„Nei, ég get ekki sagt það, en mér stóð það
til boða. Ég var í Vöku í Stúdentaráði fyrsta
árið mitt í Háskólanum, trúlega af því að ár-
gangurinn okkar var svo stór og ég átti eitt-
hvað í honum. Svo fór ég ekkert í það aftur
fyrr en ég varð varaformaður í Stúdentafélagi
Reykjavíkur þegar búið var að endurreisa það.
En það var ósköp gaman að lifa og við lifðum
lífinu lifandi þá, gerðum alls konar vitleysur,
það gera allir menn meira eða minna.“
Kreppan og stríðið
Einar segist bara hafa verið stráklingur í
kreppunni miklu og stríðinu sem fylgdi í kjöl-
farið. „Ég varð var við allt þetta í kringum
mig, en heima varð ég ekki var við neitt. Faðir
minn vann mikla aukavinnu og þar var alltaf
nóg að bíta og brenna. En ég man að móðir
mín sendi mig alloft með mat í nokkur kot.
Einu sinni var karlinn sem við hjálpuðum veik-
ur, svo mamma fékk nágranna sinn Matthías
Einarsson til að líta til með honum. Karlinn
fékkst ekki úr rúminu, en Matthías gaf sig
ekki og loks var hann fluttur á spítala. Þá kom
í ljós af hverju hann vildi ekki rísa úr rekkju.
„Það var engin furða,“ sagði Matthías móð-
ur minni, „því hann lá á helvíti miklum sem-
entspoka fullum af fimmeyringum.“ Það var
stór upphæð. Matthías var húmoristi og kall-
aði þetta allt fimmeyringa, en ég man að þarna
voru spesíur og ríkisdalir. Það gat verið klókt
að ná sér í ölmusu hjá bænum.“
Einar varð stúdent lýðveldisárið. „Við út-
skrifuðumst 17. júní árið 1944 fyrir hádegi. Ég
var inspector scholae og þurfti að halda ræðu,
athöfnin var örstutt, því svo fóru allir á Þing-
völl.“
– Og dagurinn hefur verið eftirminnilegur?
„Vissulega, þetta var í lok stríðsins og allt
annað hugarfar en í dag. Nú eru allir svo böl-
sýnir. Víst eru erfiðir tímar, en þeir eru ekki
bara hér, heldur úti um allan heim. Erfiðleik-
arnir eru hafðir til þess að vinna sig upp úr
þeim, ekki satt?“ segir hann með áherslu, hall-
ar sér aftur í stólnum og hlær. „Þetta var nú
speki.“
– Áttirðu samskipti við hermennina?
„Nei, ég þótti ekki líklegur til þess. Á þess-
um tíma fékkst ekkert sælgæti og einu af-
skiptin sem ég man eftir var þegar ég stóð fyr-
ir utan kantínuna í Vonarstræti, alveg við
Tjörnina, og sendi þá inn eftir súkku-
laðipökkum. En ég var kallaður nasisti, af því
að ég vildi Ísland frjálst. Þegar herinn gekk á
land 10. maí árið 1940, þá gekk ég með sorg-
arband þann daginn árið eftir. Ég vissi ekki
fyrri til en tveir lögreglumenn, annar íslenskur
og hinn breskur, tóku mig umsvifalaust og
keyrðu inn á Kirkjusand. Ég brúkaði æstan
kjaft, var sæmilega að mér í ensku, og hitti á
kúltiveraðan strákling frá Oxford. Eftir að við
töluðum saman var ég látinn laus og það voru
einu afskiptin af hernáminu. Þetta var ólíkt
mótmælunum í dag.“
– En þú varst kallaður nasisti?
„Það getur vel verið að ég hafi haft sympatíu
með því, en það eina sem gat valdið þessu við-
urnefni var að ég gekk einhvern tíma í fylking-
unni 1. maí. Þar voru tvær breiðfylkingar, ann-
ars vegar þjóðernissinnar og hins vegar
kommarnir. Ég var úniformlaus og hafði
sæmilegan rytma, þannig að við Fúsi Halldórs
gengum fremst, af því ég gat trommað sæmi-
lega göngulagið. Þetta voru nú öll afskiptin.“
Nóg að gert
Einar er enn „ungur maður miðað við aldur“
og nam lögfræði, „lífsins speki, fræðin um lífið
sjálft, og svo hóf ég minn feril á því að dæma
fólk, sem fullmektugur hjá sakadómara. En
það átti ekki við mig; mér þykir leiðinlegt að
sekta fólk og svo þekkti ég annan hvern sem
ég þurfti að taka fyrir“.
Og við tóku 16 ár sem fulltrúi borgarstjór-
ans í Reykjavík, Gunnars Thoroddsens, sem
hafði kennt Einari í Háskólanum. „Hann var
mikill vinur minn,“ segir Einar. „Það þurfti að
tala við fólkið, sýna því og sinna því, og hann
var feginn að hafa mann sem nennti að hlusta.“
Eftir það varð Einar skrifstofustjóri borg-
arverkfræðings „og svo fór ég loks að sinna
mínum hugðarefnum – þóttist hafa nóg að
gert“.
Einar kvæntist Kristjönu Kristinsdóttur frá
Húsavík árið 1955. „Hún er löngu dáin,“ segir
hann. „Hún var svolítið eldri en ég og átti ekk-
ert barn, en við tókum strax barn og ég á afa-
börn og langafabörn. Ég lét þessa einu konu
nægja, enda dugði það í 33 ár. Það gekk allt
skikkanlega.“
Mótmælin
Er þetta ekki gamla sagan, það þarf ekki
nema einn gikk, og þá koma margir á eftir,“
segir Einar loks um mótmælin á Austurvelli.
„Mér finnst gleymast, að þetta er ekkert
séríslenskt fyrirbæri – þetta hefur gerst um
allan heim – ég tala nú ekki um í Evrópu. En
það kemur mér eiginlega ekkert á óvart í nú-
tímanum. Mér fannst best þegar talað var við
eina, sem sagðist ekki hafa hugmynd um
hverju hún mótmælti, það væri bara svo gam-
an að vera í þrönginni.“
Einar segist ekki taka þátt í neinum fjölda-
hreyfingum og bætir við: „Nema þeim sem ég
stjórna sjálfur!“
Svo lítur hann sposkur á blaðamann.
„Fólk veit ekkert hverju það er að mótmæla
– það bara mótmælir.“
Fólk bara mótmælir
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Gæinn Einar Leifur Pétursson mælir með því að prófa allt og halda því sem er gott.
‘‘ÞÁ SAGÐI HÚN ÞESSI ORÐ,SEM MÉR ERU SVO ÓGLEYM-ANLEG, DÆSTI OG SAGÐI SVO:„VERRA GÆTI ÞAÐ VERIÐ, ÞIG
Á ÉG ÞÓ EFTIR PÉTUR MINN.“