Morgunblaðið - 22.02.2009, Blaðsíða 33

33
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 22. FEBRÚAR 2009
Morgunblaðið/Sverrir
Sameiginlegur hagur Almenningur á að byggja upp Ísland eftir hrunið og því er rétt að leita leiða til að auka hlutdeild hans í samfélaginu.
H
afi það ekki verið ljóst
fyrir kom það glögglega
fram þegar Alþýðu-
samband Íslands
greindi frá því að launa-
hækkunum og endur-
skoðun samninga yrði
frestað fram á sumar
hverjir myndu bera
þyngstu byrðarnar af
bankahruninu. Og það eru ekki þeir sem mesta
hlutdeild áttu í góðærinu. Almenningur situr
uppi með reikninginn af hruninu og hann mun
þurfa að byggja upp íslenskan efnahag að
nýju. Í ljósi þess er rétt að huga að því með
hvaða hætti almenningur getur átt sem mesta
hlutdeild í því þjóðfélagi sem á að byggja upp.
Nú fer fram umræða um það hvernig hægt
sé að auka pólitíska hlutdeild almennings. Hin
nýja ríkisstjórn hefur í hyggju að gefa kost á
persónukjöri í næstu kosningum sem fari
þannig fram að flokkarnir geti í stað þess að
tefla fram uppstilltum listum látið kjósendur
raða upp einstaklingunum sem verða í fram-
boði. Rætt er um endurskoðun stjórnaskrár
sem er löngu tímabær. Talað er um það hvern-
ig gera megi frekari breytingar á hinu póli-
tíska kerfi, hvernig efla megi Alþingi, hvort
endurskoða þurfi embætti forseta Íslands eða í
það minnsta skilgreina betur hlutverk hans,
svo eitthvað sé nefnt. Hugmyndir hafa verið
settar fram um þjóðaratkvæði í mikilvægum
málum. Beint lýðræði taki við af fulltrúa-
lýðræðinu, ekki alfarið en í ákveðnum málum.
Efnahagsleg hlutdeild almennings
Minna er rætt um það hvernig auka megi hina
efnahagslegu hlutdeild almennings en sá þátt-
ur er ekkert síður mikilvægur. Það er þekkt að
þegar aðskilnaðarstefnan var lögð niður í Suð-
ur-Afríku settust fulltrúar Afríska þjóðarráðs-
ins og hvíta minnihlutans niður til að ræða
framtíðina. Búnir voru til tveir hópar. Annar
fjallaði um pólitísk réttindi, hinn um efnahags-
mál. Allra augu beindust að hópnum, sem var
með stjórnmálin á sinni könnu. Fulltrúar hvíta
minnihlutans settu þar fram ýmsar kröfur, til
dæmis um vægi atkvæða og leiðir til þess að
tryggja rétt minnihlutans. Þeim var öllum
hafnað og Afríska þjóðarráðið stóð með pálm-
ann í höndunum. Draumurinn um einn mann,
eitt atkvæði hafði ræst.
Í fjármálaviðræðunum fór á annan veg.
Hvíti minnihlutinn gerði skýrar kröfur um
réttindi hvítra embættismanna og greiðslur til
þeirra, hvort sem um var að ræða eftirlaun eða
starfslok. Sömuleiðis var samið um að áfram
yrði staðið við allar fjárskuldbindingar sem
stjórn hvíta minnihlutans hafði efnt til. Þegar
allt var talið höfðu hendur þeirrar stjórnar,
sem tæki við, verið bundnar í svo miklum mæli
að útilokað var að ný stjórn gæti efnt fyrirheit
um að bæta hag blökkumanna í landinu. Af-
leiðingin var sú að kjör þeirra versnuðu jafn-
vel. Sigurinn í pólitísku viðræðunum var mik-
ilvægur en hann reyndist skammgóður vermir.
Auðmenn og atvinnurekstur
Þetta dæmi er tekið til þess að benda á hversu
mikilvægt það er að einblína ekki eingöngu á
pólitíska þáttinn. Þegar einkavæðingin átti sér
stað á Íslandi fór fram umræða um það hvern-
ig hún skyldi eiga sér stað. Áhersla var lögð á
dreifða eignaraðild þannig að fyrirtæki og
stofnanir á borð við banka kæmust ekki í
hendur fárra, heldur margra. Þegar Lands-
síminn var einkavæddur var sú hugmynd
meira að segja sett fram að þjóðin fengi ein-
faldlega sinn hlut í hendurnar til ráðstöfunar
að vild. Síminn væri eign þjóðarinnar. Þessar
hugmyndir voru í anda Eyjólfs Konráðs Jóns-
sonar, fyrrverandi ritstjóra og alþingismanns,
sem sagði í bók sinni Alþýða og athafnalíf fyrir
um fjórum áratugum: „En mergurinn málsins
er sá að íslenzka þjóðin vill ekki að örfáir auð-
menn ráði yfir öllum hennar atvinnurekstri.“
Þá kom hins vegar ný manntegund til sög-
unnar, kjölfestufjárfestirinn, og úti var æv-
intýrið um dreifða eignaraðild og að þjóðin
fengi einfaldlega eignir sínar í hendurnar
beint.
Það þarf ekki að fjölyrða um framsýni Eyj-
ólfs Konráðs og það hefur komið í ljós hvað
það getur kostað þegar íslenskt athafnalíf er á
hendi örfárra og valdið færist úr stjórnmál-
unum yfir í viðskiptalífið. Þessum sjón-
armiðum hefur alltaf verið haldið á lofti í
Morgunblaðinu og full þörf er á því að halda
því áfram nú, ekki síst í ljósi fenginnar
reynslu.
En nú er allt á hreyfingu á nýjan leik. Bank-
arnir eru komnir í ríkiseigu og útlit fyrir að
stór hluti hagkerfisins muni gera það einnig,
þótt ekki verði nema í skamman tíma. Engin
grundvallarumræða hefur átt sér stað um það
hvaða hugmyndafræði skuli fylgt við að einka-
væða fyrirtæki á nýjan leik fyrir utan það að
ferlið eigi að vera opið og aðgengilegt öllum.
Sú krafa er svo sjálfsögð að ekki ætti að þurfa
að ræða hana en þó eru tilfelli þar sem ekki
hefur tekist að fara eftir henni. Þegar það er
gagnrýnt er vísað til þess að farið sé að lögum,
eins og það sé fullkomlega eðlilegt að gera allt-
af allt það sem ekki er bannað.
Nýjar leikreglur eftir hrunið
Sú staða, sem nú er komin upp í íslensku at-
hafnalífi, gefur tilefni til þess að fara rækilega
í gegnum með hvaða hætti eigi að setja því
ramma til að koma í veg fyrir að mistök fortíð-
arinnar endurtaki sig í uppbyggingu til fram-
tíðar. Hvernig koma megi í veg fyrir að við-
skiptablokkir skipti Íslandi á milli sín. Þetta
þarf að gerast núna á meðan borðið er hreint,
ef svo má segja, áður en gamlar viðskipta-
blokkir ná vopnum sínum á ný eftir hrunið eða
nýjar koma fram. Með öðrum orðum kæmi sér
best að það gerðist áður en myndaðist ástand
sem þarf að vinda ofan af. Það er allt annar
hlutur að búa til ramma með afturvirkum
hætti utan um það sem orðið er og þurfa að
fara í slag við ráðandi valdasamsteypur en að
setja reglur í upphafi leiks. Reynslan und-
anfarin ár sýnir hvað það getur kostað að ætla
að setja tannkremið aftur í túpuna þegar búið
er að kreista það úr henni og nægir að nefna
átökin um fjölmiðlafrumvarpið sem dæmi um
það.
Menn kunna að halda því fram að nú séu
aðrir hlutir brýnni, mikilvægast er að hjól
efnahagslífsins fari að snúast á ný áður en allt
staðni og einu gildi hvernig að því verði staðið.
Fyrri hlutinn af þessari fullyrðingu er réttur
en ekki sá síðari. Á þessari stundu er mest eft-
irspurn eftir framsýni og skyndilausnir geta
verið dýrkeyptar. Á Íslandi er komin upp sú
staða að það þarf að gefa upp á nýtt og það
væri ömurlegt að komast að því eftir nokkur
misseri að það hafi verið vitlaust gefið – aftur.
Á undanförnum misserum hefur mikið verið
rætt um mannauð, að auður þjóðarinnar felist
ekki síst í fólkinu. Það gefur auga leið að fram-
tíð íslensks athafnalífs byggist á mannauðnum.
Fyrirtækin eru lítils virði án fólksins, sem
vinnur við þau, ber þau uppi, framleiðir verð-
mætin og býr til skatttekjurnar sem á að nota
til að draga þjóðina upp úr skuldafeninu. Það
er því eðlilegt að spyrja hvort hægt sé að koma
því þannig fyrir að þáttur einstaklingsins í
uppbyggingunni verði ekki aðeins með vinnu
og sköttum, heldur fái hann hlutdeild í því
samfélagi, sem hér verður byggt upp.
Tilraun Vilhjálms Bjarnasonar og félaga til
að fá almenning til að kaupa Morgunblaðið er
athyglisverð og í anda þessara hugmynda. En
það mætti einnig hugsa sér að fara beinni leið.
Í stað þess að fólk taki sig saman verði það
hluti af söluferlinu að starfsfólki fyrirtækja
verði einfaldlega gefinn kostur á að eignast
fyrirtækið annaðhvort allt eða að hluta eftir
stærð þess og umfangi. Sá hlutur, sem eftir er,
yrði seldur hæstbjóðanda með opnu og gagn-
sæju fyrirkomulagi.
Starfsfólkið myndi greiða fyrir hlutinn með
einhverjum hætti, til dæmis þannig að tiltekin
upphæð yrði dregin af launum þess mán-
aðarlega. Þannig fengi starfsfólk hlutdeild í
uppbyggingunni og hefði beinan hag af því að
vel tækist til. Skerpt yrði á samhenginu á milli
kjara starfsfólksins og viðgangs fyrirtækisins.
Nú er þess krafist af almenningi að hann færi
fórnir. Með aukinni hlutdeild yrði mun skýrara
hver ávinningurinn gæti orðið af því að færa
slíkar fórnir. Hann yrði beinn, en ekki óbeinn,
og má velta því fyrir sér hvort þessi leið sé
rökrétt framhald af umræðunni um beint lýð-
ræði – tala jafnvel um beint eignarhald.
Eignarhlutur starfsfólks þyrfti ekki að vera
stærri en 10% en hann gæti líka hæglega verið
stærri, allt eftir því hvað eðlilegt er að ein-
staklingur leggi fram og hvað hann er tilbúinn
að leggja af mörkum. Við fyrstu sýn gæti virst
að sá sem keypti þann hlut sem eftir væri í fyr-
irtækinu væri að fallast á að hendur hans yrðu
bundnar. Það gæti átt við ef hinn nýi eigandi
ætlaði sér að búta fyrirtækið niður, leysa það
upp eða með öðrum hætti gera það að peði í
viðskiptarefskák en sé markmiðið einfaldur
fyrirtækjarekstur fara markmið allra eigenda
saman þótt ágreiningur gæti orðið um leiðir.
Eigendahópur með fjölbreyttan bakgrunn og
ólík sjónarhorn gæti einnig orðið uppspretta
frumlegra og nýstárlegra lausna og þvingað
menn til óhefðbundinna vinnubragða.
Nálgunin við að auka hlutdeild almennings í
efnahagslífinu gæti farið eftir stærð þeirra
fyrirtækja sem um ræðir. Sum fyrirtæki eru
það lítil að ekki er ástæða til að fara út fyrir
raðir starfsmanna. Önnur fyrirtæki eru það
stór að ástæða gæti verið til að íhuga alvarlega
að öll þjóðin eignist þau. Hvernig á til dæmis
að standa að því að einkavæða bankana á nýj-
an leik? Fráleitt er að ríkið taki að sér banka-
rekstur um aldur og ævi og ein ástæðan fyrir
því að ríkið rekur nú þrjá banka hlýtur að vera
sú að eignarhaldið eigi ekki að vera til fram-
búðar. Orðið einkavæðing kallar um þessar
mundir fram óbragð í munni margra en svarið
er þó ekki að ríkisvæða allt frá banka til
sjoppu. Þá yrði skammt að bíða þess að orðið
ríkisforsjá kallaði fram sama óbragðið.
Heilbrigt þjóðfélag
Á Íslandi hafði skapast heimur viðskipta-
blokka þar sem krosseignatengsl og ann-
arlegir hagsmunir höfðu í raun afmyndað við-
skiptalífið. Markmiðið var ekki að komast yfir
fyrirtæki til þess að reka það með heilbrigðum
hætti, heldur fara skuldsetningarleiðina og
nota það sem stökkpall til frekari landvinn-
inga. Afleiðingin var sú að fyrirtækin sem voru
keypt stóðu iðulega veikari eftir en þau höfðu
gert fyrir kaupin. Athafnamenn sem hafa slík
markmið í huga hafa ekkert að gera með það
að eiga fyrirtækin með starfsmönnum eða al-
menningi og það er engin ástæða til að hygla
málsvörum þessarar hugmyndafræði sem er
gjaldþrota bæði í beinum og óbeinum skilningi
á þessum tímum.
Sú leið að auka hlutdeild almennings í ís-
lensku athafnalífi yrði spor í átt að því að
skapa heilbrigt þjóðfélag á Íslandi eftir banka-
hrunið og myndi skerpa á þeirri staðreynd að
örlög þjóðar og örlög einstaklingsins fara sam-
an.
Hlutdeildin í pólitískri og efnahagslegri endurnýjun
Reykjavíkurbréf
210209
30
Fjöldi fyrirtækja sem hefur
orðið gjaldþrota á viku það
sem af er árinu.
1150
Fjöldi fyrirtækja sem varð
gjaldþrota að meðaltali á ári
2004 til 2007.
3.500
Fjöldi fyrirtækja sem spáð
er að fari í þrot á Íslandi á
næstu 12 mánuðum.
Heimild: Creditinfo.