Ný saga - 01.01.1990, Síða 6

Egill Ólafsson
ÓHLÝÐNI OG AGALEYSIÁ ÍSLANDI
Á 17. OG 18. ÖLD
Því hefur stundum verið
haldið fram að íslend-
ingar séu illa agaðir og
að til þessa agaleysis megi
rekja ýmis vandamál sem
steðja að þjóðinni í dag. Erfitt
er að fullyrða um sannleiks-
gildi þessarar staðhæfingar, en
hitt er víst að kvartanir um
agaleysi íslendinga eru ekki
nýjar af nálinni. Loftur Gutt-
ormsson sagnfræðingur segir
að frá lokum 16. aldar til loka
17. aldar gangi áfellisorð eins
og „sjálfræði", „óhlýðni" og
„leti“ sem rauður þráður gegn-
um dóma og hirtingabréf yfir-
valda. Jafnframt telur hann að
þetta megi tengja beint við
siðskiptin, auk þess sem harð-
æri í kringum aldamótin 1600
og sú uppflosnun fátækra sem
af því leiddi hafi gert það að
verkum að yfirvöld urðu dóm-
harðari í garð þeirra sem
minna máttu sín.1 Þessi þróun
gerðist samhliða aukinni refsi-
hörku. Þannig sagði til dæmis
Gísli Oddsson biskup í bréfi
til hreppstjóra árið 1633 „spar-
ið þeim ekki hrísið ... sem ó-
ráðvandir og óhlýðnir vilja
vera.“2
Á 17. og 18. öld voru
nokkrar tilraunir gerðar til að
setja í lög almennar reglur um
það hvernig meðhöndla ætti
óhlýðið fólk. Nægir þar að
nefna hina svokölluðu Bessa-
staðapósta frá 1685 og
Húsagatilskipunina frá 1746.’
MÓÐGANIR
VIÐ KÓNG
Guð agaði mennina og sam-
kvæmt lútherskri kenningu
hafði hann til þess konunga
eða aðra þjóðhöfðingja sem
voru yfirmenn hinnar jarð-
nesku kirkju. Embættismönn-
um, jafnt lærðum sem leikum,
bar að vanda um við lýðinn.
Almúginn átti að vera undir-
gefinn og sýna yfirvöldunum
óttablandna virðingu. I Biblí-
unni segir:
Verið drottins vegna undir-
gefnir sérhverju mannlegu
skipulagi, hvort heldur er
konungi, svo sem hinum
æðsta, eða lanshöfðingjan-
um, svo sem þeim, er af
honum eru sendir illgjörða-
mönnum til refsingar, en til
lofs þeim, sem vel breyta.
Því að þannig er vilji Guðs,
að þér skulið, með því að
breyta vel, niðurþagga van-
þekkingu heimskra manna,
sem frjálsir menn, en ekki
sem þeir, er hafa frelsið fyr-
ir hjúp yfir vonskuna, held-
ur sem þjónar Guðs. Virðið
alla menn, elskið bræðra-
lagið, óttist Guð, heiðrið
konunginn.4
Á einveldistímanum gengu
konungar næstir guði og það
jaðraði við guðlast að tala illa
um þá. Hryllilegar refsingar
lágu við því að lasta kóng eða
ættmenni hans. Samkvæmt
Norsku lögum frá 1687 hafði
sá sem slíkt gerði þar með fyr-
irgert æru, lífi og eignum.
Höggva átti af honum hægri
hönd og síðan höfuð. Að lok-
um átti að höggva líkamann í
sundur og setja hann á hjól og
steglur en höfuð og hendur á
stjaka.’ Þessum ákvæðum var
aldrei beitt hérlendis, enda
giltu þau hér ekki strangt til
tekið. Refsiákvæðin sýna þó
að ekki var ætlast til að þeim
er spottuðu kónginn væri
sýnd nein linkind.
Fá dæmi eru um fólk sem
óhlýðnaðist kónginum á ein-
hvern hátt. Fræg eru orð Jóns
Hreggviðssonar í íslands-
klukku Halldórs Laxness, en
þar er Jón látinn segja: „Nú ku
minn allranáðugasti arfaherra
vera búinn að taka sér þriðju
frilluna ... Og sú ku nú vera
feitust þeirra allra.“ Við yfir-
heyrslu kvaðst Jón alls ekki
hafa ætlað sér að styggja
kónginn heldur einungis viljað
kunngera ágæti þess konungs
sem gæti þjónað þremur frill-
um auk drottningar.6 Mál Jóns
var tekið fyrir á alþingi árið
1693. Þar var hann hýddur
fyrir „smánarorð, sem upp á
hann svarin eru, beint eður
dírecte sveigt eða hneigt til
vors æðsta yfirvalds á jörð-
unni.“ í dómnum segir að Jón
sé þekktur fyrir stráksleg og
óráðvönd orðatiltæki, öðrum
til ertingar og ófriðsemi. Auk
hýðingarinnar var hann
dæmdur til að slá sig á munn-
inn „sér og sinni óráðvandri
lygitungu til minnilegar smán-
ar og fyrirlitningar, sér og öðr-
um óráðvöndum orðstrákum
til alvarlegrar viðvörunar." Jón
var látinn líða „stórkostlega
húðlátsrefsingu" almenningi til
viðvörunar.7
Þar eð orð Jóns Hreggviðs-
sonar eru ókunn notaði Lax-
ness orð nafna hans Jóns
Nikulássonar.8 Þau féllu á al-
þingi 1. júlí árið 1678. Jón sat
þá ásamt fleirum við drykkju í
tjaldi Páls Torfasonar sýslu-
manns og sagði að konungur-
inn Kristján V. hefði átt tvö
börn framhjá drottningu sinni.
Engum sögum fer af því hvort
það var rétt eður ei, aðeins
var talinn óþarfi að hafa slíkt í
flimtingum. Jón kvaðst við yfir-
heyrslur ekki muna að hann
Guð agaöi mennina
og samkvæmt
lútherskri kenningu
haföi hann til þess
konunga eöa aöra
þjóöhöföingja sem
voru yfirmenn hinnar
jarönesku kirkju.
Aö lokum átti aö
höggva líkamann I
sundur og setja hann
á hjól og steglur en
höfuö og hendur á
stjaka.
4
j