Ný saga - 01.01.1990, Side 81

FÁTÆKT Á ÍSLANDII YRR Á TÍMIJM
ið var á þá nánast sem útlaga.
Fyrir þá örbjargamenn, sem
hvorki náðu rétti til ættar eða
hrepps framfæri, var sá kostur-
inn einn leyfilegur að selja sig
eða sína í skuldaþrældóm, eða
eins og segir i Grágás: „Kost á
maðr hvort sem hann vill
ganga í skuld við börn sín eða
selja þau í skuld ella, þó á
landi hér“. „Fyrir foreldra má
hann ganga í skuld fyrir, sem
þó má ekki vera meiri en væri
hann þræll“.12
Gömlu þjóðveldislögin féllu
úr gildi við lögtöku Jónsbókar
árið 1281. Flest ströngu á-
kvæðin um fátæka í Grágás
var ekki að finna í Jónsbók.
Þó var fulltíða og verkfærum
manni bönnuð förumennska
„nema hann beiði sér vistar og
fær eigi“.13
í Jónsbók var að finna mjög
nákvæma útfærslu á fram-
færsluskyldu ættarinnar.14 Ljóst
er hins vegar að í vitund ís-
lenskra bænda og handgeng-
inna manna voru Grágásará-
kvæðin um öreigaviðkomu,
förumennsku vinnufærra
manna og jafnvel skuldaþræl-
dóm réttmæt þjóðfélagsnorm.
Saga íslenskrar fátækralöggjaf-
ar 1281-1905 gengur fyrst og
fremst út á það að búa fátæk-
lingum strangari kost. Það er
ekki fjarri sanni að íslenska
bændasamfélagið hafi eftir
bestu getu reynt að innleiða á
nýjan leik fátækraákvæði Grá-
gásar. I þeim efnum þurftu
bændurnir og höfðingjarnir oft
að mæta mótstöðu konungs-
valds og kirkjuvalds. Á 18.
öld töldu embættismenn kon-
ungs í Kaupmannahöfn að
auðæfi ríkisins væru komin
undir fjölda verkfærra manna,
því fleiri verkfærir menn, þeim
mun auðugra væri ríkið. ís-
land var að dómi þeirra allt of
strjálbýlt land til að þar mætti
innleiða hjónabandshömlur. Á
19. öldinni gerði Alþingi hið
nýja ítrekaðar kröfur um bann
við öreigagiftingum15 en þær
strönduðu á andstöðu dönsku
ríkistjórnarinnar, sem ekki vildi
ganga þvert á vaxandi frjáls-
ræðishugmyndir heima fyrir
og úti í Evrópu.
Mörg Grágásarákvæðin voru
samt endurreist í lögum lands-
ins á 19. öld enda höfðu þá
ýmsir merkir lærdómsmenn
mært þau mjög. Hannes
Finnsson biskup taldi Grágás-
arlögin um fátækramál vera til
mikillar fyrirmyndar fyrir sam-
tíð sína í ritgerð, sem kom út
árið 1796: „...forfeður vorir,
enir fyrstu innbyggjarar lands-
ins, tóku réttari stefnu (gagn-
vart örbirgð) en þeir síðari allt
til vorra daga...“16 Annar upp-
lýsingarmaður, Magnús Steph-
ensen dómstjóri, útfærði svip-
aða hugsun í leiðbeiningum til
hreppstjórnarmanna árið 1812:
„...það virðist því að bláfátækt,
forþénustu og jarðnæðislaust
vinnufólk (sem annars vegna
fátæktar vel mætti giftast) ekki
eigi að fá hjónaband, til að
geta börn á hreppanna skaut,
sé konuefnið ekki úr barns-
eign...“17 Einnig ráðlagði dóm-
stjórinn hreppstjórum að
hindra öreigagiftingar hvað
sem prestar segðu.18
Viðleitni íslendinga að gera
bændum fátækraframfærsluna
sem léttbærasta hafði strax
borið árangur 1294. í réttarbót
Eiríks konungs það ár var á-
kvæði um að binda mætti
börn förumanna á bak þeirra
til að hindra að þeir skildu
börnin eftir á bæjunum. Með
Píningsdómi 1490 og Bessa-
staðapóstunum 1685 var mjög
hert á ákvæðunum gegn ó-
magaflakki''1 og það var raunar
bannað jafnvel þótt um óvist-
fært fólk væri að ræða. Betl-
ara mátti húðstrýkja og flytja til
Kaupmannahafnar til að verða
jirælar konungsins í flotastöð
hans. Hér fóru ótvírætt saman
hagsmunir íslenskra bænda að
losna við flækingana og þörf
konungsins fyrir ánauðugu
vinnuafli.
Að undanskildum þessum
hertu ákvæðum um förumenn
urðu samt litlar lagabreytingar
á stöðu ómaga 1281-1824.
Engin ný ákvæði voru sett á
þessu tímabili um öreigagift-
ingar eða skuldaþrældóm, þótt
ekki skorti vissa viðleitni til að
bæta hér úr. Má í því sam-
bandi benda á tillögur Péturs
Þorsteinssonar sýslumanns
1755 og Landsnefndarinnar
1770 um setja það í lög að
enginn mætti giftast nema
hann hefði aðgang að jarð-
næði.20 Konungur neitaði að
fallast á þessar tillögur. En
þessi skortur á skýrum lagaá-
kvæðum joýddi engan veginn
að öreigagiftingar væru leyfðar
eða að allur skuldaþrældómur
væri úr sögunni. Athyglisverð-
ur dómur er til frá árinu 1504,
sem kveður svo á um að sá
sem ekki geti greitt skuld sína
verði að jijóna lánadrottni
þangað til skuldin væri að
fullu greidd.21 En í jæssum
efnum líkt og mörgum öðrum
verður að vísa til hefða og ó-
skrifaðra laga sveitasamfélags-
ins, til valds presta, hrepp-
stjóra og landeigenda. Þótt
um það séu engin skýr lagaá-
kvæði er eðlilegt að telja að
hreppar hafi krafið þurfamenn
um endurgjald á veittum
sveitastyrk, í vinnu eða vörum,
þótt lagaákvæði um þessi efni
væru fyrst sett árið 1887.
Einnig er ljóst að öreigagifting-
ar voru í reynd bannaðar í öll-
um meginatriðum á íslandi á
18. öld, joótt skýr lagaákvæði
um það hafi skort.22
Árið 1824 var með sérstök-
um lögum bannaður hjúskap-
ur þeirra, sem notið höfðu ó-
endurgoldins styrks úr fátækra
sjóði eftir að þeir höfðu kom-
ist úr ómegð. Prestar skyldu
framfylgja þessu banni og ef
þeir gerðu það ekki mátti
dæma að framfærsluskykla
slíkra hjóna hvíldi á þeim.23
Fátækralögin 1824 staðfestu
í megindráttum þá þróun, sem
orðið hafði á fátækrafram-
færslu frá 1281: Dregið var úr
ómagaframfærslu ættarinnar,
þótt hún héldist raunar áfram
allt í 3. lið, en ómagafram-
færsla hreppsins var aukin og í
Saga ístenskrar fá-
tækratöggjafar 1281-
1905 gengur fyrst og
fremst út á þaö að
búa fátæktingum
strangari kost. Þaö er
ekki fjarri sanni að
íslenska bændasam-
fétagiö hafi eftir bestu
getu reynt að innleiða
á nýjan leik fátækraá-
kvæði Grágásar.
Betlara mátti húð-
strýkja og flytja til
Kaupmannahafnar til
að verða þrælar
konungsins í flotastöð
hans.
79