Ný saga - 01.01.1990, Síða 85

Halldór Guðmundsson
Sagnfræðin og sérstaða
skáldskaparins
Undanfarin ár hefur
sagnfræðin verið að
færa út kvíarnar, orðið
bókmenntir, skáldskapur og
list eða öllu heldur viljað nýta
sér aðferðir skáldskaparins til
að nálgast viðfangsefni sitt
meir. Menn hafa numið það af
frönskum sagnfræðingum að
hugarfar sé ekki síður mikil-
vægt viðfangsefni sagnfræð-
innar en sannanlegir atburðir,
og viljað skrifa um það með
þeim hætti sem er nú einu
sinni heþpilegastur til að fjalla
um hugarfar, semsé skáldleg-
um.
En því má ekki gleyma, þótt
þessi straumur geti orðið bæði
öflugur og hrífandi um sinn,
aö hann mun ekki megna að
má út mörk sagnfræði og
skáldskapar - og á ekki að
gera það. Þótt mörkin séu víða
óglögg, og engin ástæða til að
hafa alltof miklar áhyggjur af
landamæravörslu, eru sagn-
fræði og skáldskaþur engu að
síður tvö ríki, hvort með sinn
tilverurétt.
Það er engin ástæða - nema
síður sé - til að þusa þótt
sagnfræðingur skrifi skáldleg-
an stíl, fremur en þegar skáld
notfærir sér sagnfræði, en
munurinn er samt ljós ef við
horfum á verk þeirra frá sjón-
arhorni lesandans. Ef mér
leyfist að hætta mér inn á svið
boöskiptafræða, sem er ein af
þessum greinum sem feta ein-
stigið milli fróðleiks og froðu,
verður munur skáldskaþar og
sagnfræði einkar skýr. Því
boðskiptin eru gerólík og for-
sendur höfundar og viðtak-
endanna sömuleiðis. Þegar við
lesum sagnfræðiverk verðum
viö að gera ráð fyrir að höf-
undur sé að miðla okkur
sannleika, eða öllu heldur það
sem hann veit sannast og get-
ur leitt líkur að. Raunar verð-
um við líka að gefa okkur þá
forsendu að höfundur sé sjálf-
Þegar viö lesum sagn-
fræðiverk verðum við
að gera ráð fyrir að
höfundur sé að miöia
okkur sannleika, eða
öllu heldur það sem
hann veit sannast og
getur leitt líkur að.
ur maður sannferðugur, að
skilja beri orð hans venju-
bundnum skilningi, að hann
sé að reyna að skila okkur
vitneskju og okkur beri því að
vera „auðtrúa", trúveröugir
lesendur hins sannferðuga
höfundar. Heimspekingurinn
Habermas telur reyndar að
þetta séu forsendur allra boð-
skipta sem ætlaö er að miðla
vitneskju eða skilningi.
Boðskipti bókmenntanna
lúta ekki sömu leikreglunr,
byggja einmitt ekki á sömu
forsendum. Höfundur bók-
menntatexta þarf ekki að vera
sannferðugur maður fremur en
hann kærir sig um, hann hefur
meira að segja sérstakt skálda-
leyfi til að bregða sér í allra
kvikinda líki. Texti hans þarf
ekki heldur að vísa með ein-
hverjum sannanlegum eða lík-
legum hætti í veruleikann utan
textans, heldur má vera tilbún-
ingur - fiktífur. Og hann þarf
ekki að nota orðin á hefð-
bundinn máta, heldur leyfist
skáldinu að leika með blæ-
brigði tungumálsins og bjóða
margvíslegri túlkun heim. Les-
andinn þarf ekki heldur að
trúa því sem honum er sagt,
það er miklu fremur að af
honum sé krafist vitsmuna- og
tilfinningalegrar innlifunar sem
stundum má líkja við vímu.
Bókmenntunum er ekki
uppálagt að miðla neinni
vitneskju, þær eru einu mann-
legu boðskiþtin sem sam-
kvæmt hinni alltumlykjandi
hagnýtingarhugsjón eru óþörf.
Það er einmitt vegna þessa
þarfleysis sem þær eru okkur
lífsnauðsynlegar. Þær fjalla um
dulvitund okkar, leyndar óskir
Napóleon í Sankti-Bernharðsskarði. Málverk eftir Jacques-Louis David frá
árinu 1800. í túlkun listamannsins eru mikilmenni sögunnar oft sveipuö
rómantískum ævintýrablæ.
83