Ný saga - 01.01.1997, Blaðsíða 26

Helgi Skúli Kjartansson
Mér er skapi
næst að skil-
greina hið eigin-
lega landnám
sem innflutning
þess fólks sem
flutti með sér
búféð
að þetta sama fólk hafi flutt með sér hina nor-
rænu tungu og menningu sem einkennir ís-
land þegar sögur hefjast, og sótti sú skoðun
nýjan styrk í rannsóknir Stefáns Aðalsteins-
sonar á norrænum uppruna íslensku búfjár-
kynjanna.6 Sömuleiðis að það hafi numið
landið í þeim formlega skilningi að efna til
eignarréttar að bújörðum sem náð hafi yfir
mikið af nýtanlegu landrými - það er land-
námshugtak fornritanna.
Fornleifarannsóknir á einstökum stöðum
hafa leitt í ljós beinar minjar um búfé, það er
bein þess og hús sem yfir það voru byggð.
Víðtækustu menjar um tilkomu búfjárins eru
þó gróðurfarsbreytingarnar sem vitna um
áhrif beitar og ruðningu skóga til að auka
engjar.7 Þegar þær koma fram hlýtur búfé að
hafa verið allmargt í landinu, hvort sem inn-
flutningur þess hefur dreifst á marga eða fáa
áratugi þar á undan.
Pað er að vísu erfitt að setja sér fyrir sjónir
hvernig fólk gat komið bústofni yfir íslands-
haf við samgöngutækni 9. aldar. Pá var varla
einu sinni búið að finna upp knörinn, heldur
hefur fólk vísast lagt á hafið á einhvers konar
Gaukstaðarskipumlí þar sem mesta basl hefur
verið að eiga við skepnuflutning ásamt fóðri
og vatni til margra vikna ferðar - það þurfti
að vísu ekki að vera ríflegt handa sauðkind-
um sem eru ákaflega lífseigar. Það breytir
ekki svo miklu hvort leiðangrar hafa verið út-
búnir með mörgum skipum samflota. Hvert
skip hefur þurft nokkuð fjölmenna áhöfn og
nógu fjölbreyttan útbúnað til að fólkiö gæti
bjargað sér þótt það yrði viðskila við hin skip-
in; þannig hefði leiðangur á fleiri skipum
varla getað flutt miklu fleira búfé miðað við
fólk en smærri leiðangur.
Höfundar fornrita leyfa sér reyndar, þegar
söguþráður krefst, allmikla bjartsýni á búfjár-
flutning. Minna má á Hjörleif, félaga Ingólfs,
sem hafði með sér dráttaruxa og útsæði og lét
sig ekki muna um að efna til akuryrkju í leið-
inni meðan þeir fóstbræður voru að leita sér
að framtíðarbústað. Eða Þorfinn karlsefni
sem gerði út leiðangur á einu skipi frá Græn-
landi til Vínlands og hafði með sér mannýgt
naut og annað „graðfé“, auk málnytupenings
í svo stórum stíl að á öðru sumri hafa ný-
byggjarnir - nærri 70 manns - ærinn mjólkur-
mat til sölu umfram eigin neyslu. En svona
hefur landnám íslands ekki farið fram. Hing-
að hafa komið fjölmennar skipshafnir á burð-
arlitlum skipum og haft með sér fátt búfé,
varla eldri skepnur en ársgamlar, nema ef til
vill nokkrar ær sem legið hafa í kös bundnar á
fótum og getað hjarað lengi án verulegs fóð-
urs. Afurðir þessa bústofns - aðallega mjólk-
in - hafa með engu móti framfleytt fólkinu
fyrstu misserin.
Það er kannski ekki tæknilega útilokað að
landnámsmaður hafi notað nokkrar vikur til
að heyja og koma upp skýlum, drifið sig svo
aftur til Noregs með megnið af mannskapn-
um, en skilið eftir fáeinar hræður, vel nestað-
ar, til að passa skepnurnar fyrsta veturinn;
komið aftur að ári með meiri fénað; og ekki
sest að í landinu fyrr en búskapur var orðinn
nógur til að lifa af. En þetta er allra hluta
vegna ólíkleg aðferð. í raun hlýtur landnámið
að hafa byggst á því að fólk treysti sér til að
afla matar með veiðum og söfnun, lifa á slíku
nær alfarið fyrsta árið og að verulegu leyti
nokkur ár í viðbót, meðan ám og kúm var
fjölgað sem mest mátti.
Veiðimannastig eða viðgangur búfjár
Ég veit ekki til að fornleifar hafi fundist sem
vitni um þetta óhjákvæmilega frumstig land-
náms, og mér er óljóst hversu föst búseta
fólks hefur verið á því stigi, hvers konar föng
voru sótt og hve víða. Ekki er ég viss um að
lífið hafi endilega verið mjög erfitt þrátt fyrir
búfjárskortinn. Það hefur að vísu farið gríðar-