Ný saga - 01.01.1997, Blaðsíða 16

Jón Ólafsson
blaðamaðurinn John Reed, sjá Einar Ólafsson, Brynjólfur
Bjarnason. Pólitísk œvisaga (Reykjavík, 1989), bls. 74-75.
Brynjólfur dró í efa ýmislegt sem Hendrik sagði um sam-
bönd si'n á þinginu og kvaðst einungis hafa hlustað, enda
hafi það verið „ærinn starfi". Pað má hins vegar sjá af út-
gefnum gögnum um II. þing Kominterns að gefin hefur
verið skýrsla um sósíalisma á íslandi, sjá A. Tivel og M.
Heimo, 10 Let Kominterna v Resheniiakh i Tsifrakh
(Moskva, Leningrad, 1929). Það er því ekki hægt að
draga aðra ályktun en að framkvæmdanefndin hafi hlýtt
á Islendingana.
3 Kommúnistaflokkurinn hafði stofnað flokksskóla vor-
ið 1919. Haustið 1920 var stofnuð sérstök deild fyrir
flokksmenn frá Kákasus og Mið-Asíu að undirlagi
Stalíns. Sjá W. McClelIan, „The Comintern Schools", J.
Rojahn (ritstj.), The Comintern (Amsterdam, væntan-
leg)-
4 Báðir skólarnir voru stofnaðir 1921 samkvæmt
ákvörðun miðstjórnar Kommúnistaflokksins og lutu
stjórn hennar, sjá McCIellan, „The Comintern Schools“.
í þessari grein vísa ég að jafnaði til þeirra undir heitun-
um Vesturháskólinn og Austurháskólinn.
5 Enn hafa ekki birst áreiðanlegar tölur um fjölda nem-
enda. Það má gera ráð fyrir að við Vesturháskólann hafi
að jafnaði verið um 600 stúdentar á fjórða áratugnum
þannig að um 300 hafa verið útskrifaðir árlega. Sjá A.
Burmeister, Dissolution and Aftermath of the Cominlern
(New York, 1955). 4491 nemandi mun hafa stundað nám
í Austurháskólanum á meðan hann starfaði. Sjá McClell-
an, „The Comintern Schools", bls. 21.
6 Um 600 nemendur voru í Lenínskólanum árið 1930 en
þá ákvað framkvæmdanefnd Kominterns að fjölga þeim
um helming. Sjá McClellan, „The Comintern Schools“.
7 Helgi Guðlaugsson sem var nemandi við Vesturhá-
skólann 1931-32 staðfestir þetta. Hann segir suma sam-
nemendur sína jafnvel hafa verið illa læsa. Viðtal, ágúst
1995.
8 Komintern 529-1-636, bls. 139-44 um fyrstu fimm ár
Norðurlandadeildar Vesturháskólans og 631-1-218, bls.
15-20 um starfið á Lenfnskólanum.
9 McClellan, „The Comintern Schools", bls. 21-22. - A.
Tuominen, The Bells of the Kremlin (University Press of
New England, 1983), bls. 88.
10 W. Leonhart, Die Revolution entlásst ihre Kinder
(Köln, Berlin, 1955).
11 Allir flokkar sem boðið var að senda nemendur á
skóla fengu leiðbeiningar um þetta. Sjá til dæmis leið-
beiningar til íslensku kommúnistanna áður en fyrsti nem-
andinn varsendur 1929, Komintern 529-1-629. í gögnum
skólanna sjálfra má sjá að „konspírasjón" hefur verið
tekin mjög alvarlega, þótt nemendur frá þeim löndum
þar sem kommúnistaflokkar voru löglegir hafi ekki alltaf
verið jafn varkárir. Sjá Komintern 529-l-636a. Ritgerðir
nokkurra íslenskra nemenda Vesturháskólans um kon-
spírasjón. Gagnrýni á Islendinga fyrirandvaraleysi íþeim
efnum: of auðvelt sé að komast á snoðir um fyrirætlanir
flokksins. Einnig Komintern 531-1-215, bls. 22-23.
12 Die Kommunistische Internationale, 9. árg. 15.7.1927,
bls. 1804-14.
13 Sjá til dæmis Leonhart, Die Revolution entlásst ihre
Kinder.
14 Sjá reglur fyrir flokksskólafólk f Komintern 629-1-
636a, bls. 26.
15 Það er rétt að taka fram að Finnar höfðu sérstöðu.
Þegar ég tala um Norðurlönd í þessari grein er átt við
Norðurlönd utan Finnlands.
16 Skjalasafn utanríkisráðuneytis Rússlands, 035-19-3-
124, samtöl 3.7. og 22.12.1962.
17 Komintern 529-1-626, bls. 40.
18 Komintern 529-1-636.
19 Komintern 529-1-630. Sjá einnig gögn Andrésar
Straumlands, varðveitt í skjalasafni MFA, Dagbók 1930.
20 Það olli nokkurri hneykslun meðal Islendinganna að
Jafet var leyft að fara sfnu fram þegar heim var komið og
meðal annars stofna félag til að „ala upp byltingarmenn".
í bréfi sem Jens Figved undirritaði var þess krafist að
Jafet fengi engar trúnaðarstöður fyrir flokkinn (Kom-
intern 529-1-633, bls. 13, 21). Ekki kemur skýrt fram í
skrifum íslendinganna hverjar ástæðurnar voru nákvæm-
lega fyrir því að Jafet var sendur heim. Gefið er f skyn að
hann hafi ekki tekið námið nógu alvarlega, Jens Figved
segir hann hafa slegið verkefnum „upp í grín“, honum
varni hvorki gáfur né heilsubrestur heldur „skortur á
pólitískum þroska" (sama heimild). Alvöruleysi var jafn-
an alvarlegt mál í Kominternskólum.
21 Komintern 529-1-636a og 529-1-637.
22 Komintern 529-1-637. Samráð var haft við íslending-
ana um að senda Gísla heim.
23 Sjá Benjamín Eiríksson, í stormum sinna tíða
(Reykjavík, 1996), bls. 135-36.
24 Komintern 531-1-215, bls. 32.
25 Sjá Ole Sohn, Fra Folketinget til celle 290 - Arne
Munch-Petersens skœbne (Kaupmannahöfn, 1992).
26 Komintern 531-1-219, bls. 8.
27 Sjá Peter Huber, Stalins Schatten in die Schweiz
(Zúrich, 1994).
28 Komintern 495-31-117, bls. 96.
29 Um deilurnar, sjá Þór Whitehead, Kommúnistahreyf-
ingin á íslandi 1921-1934. Sagnfræðirannsóknir 5
(Reykjavík, 1979), bls. 84-93.
30 Komintern 495-31-119. Plagg merkt Helgason. í
Moskvu hafði Stefán dulnefnið Jón Helgason.
31 Komintern 531-1-215, bls 34-35. Undirritað Natsov.
Það má gera ráð fyrir að orðalagið „í framleiðsluna"
merki vinnubúðir. Dulnefni Svíans var Oman. Hugsan-
legt er að Stefán hafi haft fleira gegn sér en það sem hann
14