Ný saga - 01.01.1997, Blaðsíða 64

Gunnar F. Guðmundsson
Mynd 6. Róðukross
frá 13. öld. Hann
er frá Tungufelli i
Hrunamannahreppi,
franskur að uppruna.
Mynd 7. Prestssetrið
og kirkjan i Odda
árið 1810. Oddi var
löngum einn tekju-
hæsti kirkjustaður
landsins. Um 1400
námu tíundartekjur
kirkjunnar þar
tveimur hundruðum,
um 240 álnum.
ur síðastliðin 20 ár.38 Áratug síðar var sams
konar ákvörðun tekin um konungsjarðir.
Annað mál er að erfitt reyndist að standa við
þessi orð.39
Næst verður vikið að þeirri staðhæfingu að
bændur hafi farið að gefa kirkjum sínum
miklar eignir, jafnvel heimajörð alla, ekki síst
til að losna undan tíundargreiðslu, án þess þó
að láta af forræði yfir eigninni.40 f>essi hug-
mynd orkar tvímælis af þeirri einföldu ástæðu
að ábatinn var óverulegur. Bóndi, sem gaf
kirkju sinni stórgjöf að upphæð eitt hundrað
hundraða (120 kúgildi), sparaði sér ekki
nema hálft annað kýrverð í tíundargreiðslu.41
Einnig er vert að hafa í huga að kirkjubóndi
gat ekki farið með tekjur og eignir kirkju
sinnar að eigin vild. Honum bar samkvæmt
landslögum að gera um hvort tveggja mál-
daga og láta lesa hann upp árlega við kirkjuna
þegar tfðasókn var þar mest svo að sóknar-
menn gætu fylgst með því að hann lógaði ekki
fé frá kirkjunni.42
Hvers vegna voru bændur þá að gefa kirkj-
um sínum eignir? Ástæðan var sú að stofn-
anda kirkju var skylt að leggja til hennar eins
mikið fé og biskup taldi nauðsynlegt.43 Það
var heimanfylgja hennar. Ekki er vitað hve há
sú upphæð var eða hvort hún hafi í öndverðu
verið breytileg, en á 15. öld taldist hæfileg
heimanfylgja hálfkirkju vera 15 hundruð.44
Heimanfylgja alkirkju hefur þá varla verið
minni en 20-30 hundruð sem jafngiltu góðri
meðaljörð. Þegar kirkjubændur gerðu gott
betur og bættu enn við kirkjueignina, gat
ástæðan verið sú að þeir væntu sér og sínum
umbunar á himnum. Sérhverjum manni var
heimilt að ráðstafa með þessum hælti tíunda
hluta eigna sinna án samráðs við erfingja sína,
og nefndist þá féð tíund hin meiri eða súlugjöf
ef þaö var látið renna til fátækra.45 En þeir
gátu einnig verið að hugsa um tímanlega vel-
ferð sína ekkert síður en andlega og eilífa.
Ekki er vitað hvernig bændur litu í upphafi
á kirkjueignina. Var hún aðeins eitt afbrigði
ættargóssins með þeim takmörkunum sem al-
menningsþarfir kröfðust eða var hún sjálf-
stæð og að fullu aðskilin frá öðrum eignum
kirkjubóndans? Eigi síðar en í lok 12. aldar
má sjá þess merki að bændur séu farnir að
viðurkenna þá hugmynd kirkjuréttar að kirkj-
ur heyri guði einum til og þeim dýrlingum
hans sem þær voru helgaðar. Pegar sú hugsun
hafði fest rætur, fólst í henni mikið öryggi fyr-
ir ábúendur kirkjujarða. Pað var gott að búa í
62