Ný saga - 01.01.1997, Blaðsíða 78

Jón Viðar Sigurðsson
Kvensemi
höfðingja var
sæmdarauki.
Hún vitnaði
um manndóm
þeirra
1---------7/---------7T---------17
örugglega átt í sambandi við aðrar konur en
þessar. Það töldust sennilega ein af forréttind-
um goðanna að njóta þeirra kvenna af lægri
þjóðfélagsstigum sem þeir óskuðu. Slík „for-
réttindi“ valdastétta eru víða þekkt, til dæmis
á söguöld og í Noregi á miðöldum.24 Á stór-
býlum landsins var fjöldi vinnukvenna, en
hvort goðarnir hafi launað fylgdarmönnum
sínum með náttstað hjá einhverri þeirra skal
ósagt látið. Ruth M. Karras hefur látið að því
liggja að slíkt hafi tíðkast á söguöld, og hví þá
ekki einnig á Sturlungaöld? Kynferðisleg mis-
notkun á konum hefur sennilega tíðkast frá
landnámi, og hefur einkanlega bitnað á
vinnukonum.25
Ef hugað er nánar að frásögninni af Há-
koni jarli og kvennaránum hans þá skrifar
Snorri að hann hafi orðið „ósiðugr um
kvennafar“. Af frásögninni má ráða að
kvennafar höfðingja hafi ekki verið nein
nýlunda. Hákon steig skrefi lengra en sæmdi í
slíkum málum og varð „ósiðugr“. Ósiðlegheit
Hákonar fólust í því að hann lét taka „ríkra
manna“ dætur, lá hjá þeim viku eða tvær og
sendi síðan heim. Snorri var einnig „fjöl-
lyndr“26 í ástamálum, kvensemi höfðingja var
sæmdarauki. Hún vitnaði um manndóm þeirra.
Hversu almenn voru
kvennarán?
Atburðir þeir sem lýst er í þeim sjö frásögn-
um sem fjallað er um hér eiga sér stað á tíma-
bilinu frá því um 1160-1242, fimm á árabilinu
frá því um 1160-1200, og tveir á tímabilinu
1225-42. Allir gerast í Vestfirðingafjórðungi
og Eyjafirði. Hin pólitísku átök þessa tímabils
voru fyrst og fremst bundin þessum lands-
hlutum og það undirstrikar tengslin milli
kvennarána og pólitískra átaka tímabilsins.
Út frá þessum fáu frásögnum er ógjörning-
ur að segja nokkuð marktækt um umfang
kvennarána á íslandi. Ég geri ráð fyrir að
þau hafi verið algengari en þessar frásagnir
benda til, sérstaklega í hinum hörðu pólitísku
átökum Sturlungaaldar.
Ef við gerum ráð fyrir að kvennarán hafi
verið fleiri en þessar sjö frásagnir bera með
sér, og að þau tengist fyrst og fremst valda-
brölti goðanna, þá þarf að útskýra sérstak-
lega frásögnina af Ásgerði í Guðmundar sögu
dýra: Er um rán að ræða eins og gefið var í
skyn í upphafi þessa greinarstúfs? Sennilega
er réttast að túlka orðalag frásagnarinnar „að
hafa á brott“ á þá leið að Ásgerður hafi af
fúsum og frjálsum vilja farið með Ingimundi.
Ástæðan fyrir því að þessi frásögn er höfð
með í sögunni er sú að Ingimundi varð á að
drepa þingmann og frænda tveggja goða.
Kvennarán voru tíðari í Noregi en á íslandi
á 12. og 13. öld.27 Ástæðan er væntanlega sú
að pólitísk átök voru margfalt harðari og
blóðugri í Noregi en á íslandi. íslenzkt forn-
bréfasafn varðveitir bréf frá Eysteini erki-
biskupi í Niðarósi sem er um margt áhugavert
í þessu samhengi. Bréfið er sennilega frá sjö-
unda áratugi 12. aldar. Par má lesa:
Men[n] þeir er konur taka með herfangi
þer er med nytv hafa jafnan verit. eda þer
er goder menn vitv at j nauist hafa verit
med þeim at skilst hafa med orad sin. og
skriptir fyrir tekit. og þvi sidan halldit med
godri at ferd. þa hverr er þær tekr naudgar.
huort er hann festir navdgar. eda eigi. þa
med þvi at hann brytur j gudz rett og
frelse. þat er gvd hefur tiad hverium. þa er
sa hverr eptir fornre skipan i gvdz banne.
og papans. og allra heilagra manna . . . En
konvm fyrir biodvm ver j gudz nafne þeim
er j skilum uilia vera ath veita atdralt til
slikrar onytu med ueislum. þingvm. eda
odrum hlutum.28
Erkibiskup er hér ekki einungis að greina frá
nýjum kirkjupólitískum atriðum um hjóna-
bandið, heldur einnig að fjalla um málefni
sem brýn þörf hefur verið á að takast á við.
Hann hefði varla látið stinga niður fjaður-
penna ef þetta hefði ekki verið aðkallandi
vandamál. Sérstaklega gefur seinasta setning-
in, ,,[e jn konvm fyrir biodvm ver j gudz nafne
þeim er j skilum uilia vera ath veita atdratt til
slikrar onytu med ueislum. þingvm. eda odr-
um hlutum“, vísbendingu um að kvennarán
hafi verið algeng. Hér eru nefndar til sögunn-
ar konur sem meðal annars standa fyrir
veisluhöldum, væntanlega með það fyrir aug-
urn að hella ungar stúlkur fullar og styðja
þær svo dauðadrukknar um borð í skip, sem
fluttu þær til annarra landshluta og landa.
76