Ný saga - 01.01.1997, Blaðsíða 44

Hrefna Margrét Karlsdóttir
#
Mynd 11.
Magnús
Stephensen.
Mynd 12.
Frederík Chrístoffer
Trampe greifi.
Umbótamaðurinn
Magnús Stephensen
Þótt ekki finnist mikið af heimildum um ull-
arvinnu fanga fyrir 1807, þrátt fyrir áhersluna
á hana í öllum skrifum um tukthúsið, er
kannski á því eðlileg skýring utan pennaleti
starfsmanna. Skortur á ull virðist hafa valdið
mestu um. Á sjötta áratugi 18. aldar gekk yfir
landið harðindakafli sem olli svo miklum usla
að jafnt menn sem skepnur féllu. Árið 1762
barst svo fjárkláðinn fyrri til landsins og tókst
ekki að útrýma honum fyrr en tveimur ára-
tugum síðar. í millitíðinni gaus Hekla árið
1766 og hlutust af mikil landspjöll og skepnu-
fellir. Þegar framboðið jókst eftir að kláðinn
rénaði var ullin svo dýr að tukthúsið hafði
ekki efni á að kaupa hana að neinu marki.46Á
þessu átti eftir að verða breyting. Frá árslok-
um 1807-10 jókst ullarvinna jafnt og þétt. í
desember 1807 voru tvær konur skráðar
spinnandi samhliða fataviðgerðum. í lok árs
1809 voru einungis þrír til fjórir fangar skráð-
ir í vinnuskrár og höfðu allir fulla vinnu við að
spinna ull en einnig hamp og hör, auk þess
sem konur sáu um fataviðgerðir, þvotta, þrif
og eldamennsku.47 Það sama er upp á ten-
ingnum þá mánuði 1810 sem vinna er skráð.
Fangar voru fáir og sumir unnu einnig við
verkefni sem falla undir ýmislegt, eða „Ad-
skilligt hiemme arbeide" eins og það nefnist í
skránni, ásamt því að tilraun var gerð með
prjónaskap, en stóð stutt.48 í tukthúsinu voru
til áhöld til ullarvinnu, rokkar og þess háttar,
en einnig voru þar tveir vefstólar49 sem virðast
hafa staðið ónotaðir öll árin. Að minnsta
kosti er aldrei tekið fram að unnið sé sérstak-
Iega á þeim eins og gert var þegar spunnið var
eða prjónað.
Telja má fullvíst að aukin ullarvinna sé til-
komin vegna áhrifa frá Magnúsi Stephensen,
en hann skrifaði rentukammeri 1808 um ýms-
ar nýjungar sem hann taldi nauðsynlegt að
hrinda í framkvæmd á þessum harðindaárum
og lagði einnig til endurbætur á rekstri fang-
elsisins.5" Rentukammerið samþykkti margar
af hugmyndum Magnúsar og þar má finna
ýmislegt sem tengist vinnu fanga, til dæmis
um að tekin yrði upp netagerð.51 Þegar Magn-
ús var laus við Trampe stiftamtmann síðla
sumars 1809 tók hann til hendinni í fangelsis-
málunum. Nú var hann æðsta yfirvaldið í
landinu og þann 4. október 1809 samþykkti
stjórnarnefndin tillögur hans um endurbætur
innan fangelsismúranna. Reglur Magnúsar
snerust fyrst og fremst um vinnubrögð, aga og
fæði fanganna. Allt var nú sett í fastari skorð-
ur og fangelsisbragur varð fastmótaðri. Til að
mynda var algjörlega tekið fyrir útleigu á
föngum og máttu þeir engin samskipti hafa
við neinn utan veggja „Múrsins". Þar var einnig
kveðið á um breyttan vinnutíma, en fangar
skyldu vinna frá kl. sjö á morgnana til hádeg-
is og svo aftur frá kl. tvö til kl. níu að kveldi.
Áður hafði vinnutíminn verið frá kl. sex að
morgni til hádegis og svo frá kl. tvö til átta að
kveldi. Kveðið var á um skipulegri vinnutil-
högun innan veggja fangelsisins. Konur áttu
að sjá um þrif og matseld og spinna og prjóna
þess á milli, karlmenn skyldu spinna hamp og
ríða net og átti fangavörður að hafa vakandi
auga með þeim á meðan. Einnig var tekið fyr-
ir það að fangar sæktu lyf. Skyldi ráðsmaður
gera það sjálfur gegn aukaþóknun. Óvin-
sælasta nýjungin var samt hrossakjötsátið, en
það var „skylda ráðsmanns . . . að kaupa tvö
til þrjú afsláttarhross, salta kjötið af þeim og
nota til matar handa föngunum.“ Sérstaklega
var tekið fram í reglum þessum að á miðviku-
dögum og laugardögum mættu fangar „ein-
ungis neyta hrossakjöts.“ Ráðsmaður og
fangavörður skyldu gæta þess vel að fangar
neyttu „einskis annars þessa tvo daga vikunn-
ar og ... [lykju] því, sem þeim . . . [væri]
skammtað.“ Það má kannski benda á í fram-
hjáhlaupi að það voru hinir taglstýfðu reið-
skjótar Jörundar hundadagakonungs sem
fyrstir lentu í pottum tukthússins. Auk þessa
átti að fylgjast með samskiptum kynjanna
innan veggja fangelsisins og halda við kristi-
legu uppeldi með því að fylgja föngunum til
kirkju á sunnudögum.52
Athyglisverðasta nýjungin var netagerðin.
Bæði í apríl og maí 1810 voru riðin net.Mí>etta
voru þó ekki síldarnet eins og rentukammer
stakk upp á heldur þorska- og hrognkelsanet
enda meiri þörf fyrir þau þar sem síldin var
einungis notuð í beitu og ekki eins staðbund-
in og hinar tegundirnar. í reglum sínum talar
42