Ný saga - 01.01.1997, Blaðsíða 28

Helgi Skúli Kjartansson
Úr því að
landnámsmenn
gátu komist af í
landinu áður en
bústofn þeirra
fór að gefa af
sér verulega
matbjörg, þá
hefðu þeir líka
komist af í
landinu þótt
bústofninn hefði
enginn verið
Landnám „fyrir landnám“?
Þegar við veltum vöngum um hugsanlegt
„landnám fyrir landnám“, þá er víst nærtæk-
ast að leggja í orðið þá merkingu að átt sé við
eldra landnám en það sem Landnáma segir
frá. Ekki bara að það landnám, sem fornritin
lýsa, hafi hafist fyrir 874 (sem er í sjálfu sér
vel líklegt), heldur að annað og eldra land-
nám hafi farið á undan.
Um hérvistir papa er að vísu naumast
nokkur vafi, svo er Dicuilusi fyrir að þakka.
En hafi þeir verið hér sem munkar og ein-
setumenn án þess að efna til sjálfbærrar
byggðar, þá er það ekki nema trúarbragða-
túrismi og ekki fremur landnám en þrásetur
nútímamanna í geimstöðvum geta talist land-
nám í geimnum. Og nýnefndar rannsóknir á
búfjárkynjum útiloka að norrænir landnemar
hafi sótt bústofn sinn til papa eða einhverrar
írskrar fjölskyldubyggðar sem þeim hafi fylgt.
Þær vekja meira að segja efasemdir um þátt
norrænna manna „vestan um haf“ í frum-
landnámi íslands.
Ef við fylgjum eftir skilgreiningunni á
„landnámi" sem tilkomu búfjárhaldaranna,
þá verður spurningin um „landnám fyrir land-
nám“ að spurningu um varanlega innflytj-
endabyggð án búfjár. Slík byggð var ekki utan
við tæknilega möguleika norrænna manna.
Úr því að landnámsmenn gátu komist af í
landinu áður en bústofn þeirra fór að gefa af
sér verulega matbjörg, þá hefðu þeir líka
komist af í landinu þótt bústofninn hefði eng-
inn verið. Óhjákvæmilegt virðist, eins og
Landnámuhöfundar hugsa sér reyndar líka,
að á undan landnáminu hafi farið könnunar-
ferðir þar sem menn höfðu vetursetu á íslandi
eins og Eiríkur rauði á Grænlandi síðar, og
voru þá væntanlega háðir hlunnindum um
mataröflun fremur en að þeir hafi flutt með
sér birgðir til svo langs tíma - og á það ekki
síður við um papana sælu. Ekki virðist ótrú-
legt að einhverjir hafi prófað að taka upp
fasta búsetu á þessu stigi, án búfjár. (Svona
eins og Náttfari karlinn, ef við værum ekki
hætt að trúa sögunni um hann.) Ef þar var um
fjólskyldufólk að ræða, hvort sem það var nú
norrænt eða keltneskt, þá mætti með réttu
tala um landnám fyrir landnám. En erfitt er
að giska á hvort slíkt átti sér stað í raun. Og
hvaða áhrif það hafði þá á hið eiginlega land-
nám, til dæmis hvort slíkir forverar í landinu
gátu að einhverju marki skammtað aðgang að
hlunnindunum, lagt bændabyggðinni til
vinnuafl eða skipt máli fyrir hana á annan
hátt.
Framvinda landnáms
Ég held reyndar að ólíkt meira sé upp úr því
að hafa að velta fyrir sér hvað gerst hafi við
hinn enda landnámsferlisins, það er að segja
þegar innflutningi bústofnsins var að ljúka.
Setjum okkur fyrir sjónir hvernig landið
byggist smátt og smátt þegar fleiri og fleiri
landnemahópar koma þangað með búfé sitt,
allir leiðangrarnir með svipaðan útbúnað og
undir það búnir að hefja nýtt líf algerlega á
eigin spýtur. Eftir því sem fleiri eru komnir á
undan, breytist samt aðstaða hinna nýkomnu,
og eru aðalbreytingarnar þrjár.
1. Fyrst koma okkur í hug áhrif þess land-
náms sem Landnámabók bindur athyglina
við, það er að segja hvernig menn slá eign
sinni á meira og meira af búskaparlandinu, og
vakna þá spurningar um stærð upphaflegu
landnámanna og um það hve virk yfirráð
manna hafi verið yfir landi sem þeir höfðu
helgað sér en ekki náð að nýta. Um það þýð-
ir ekki að brjóta heilann í smáatriðum, enda
breytti það kannski ekki svo gríðarmiklu.
Jafnvel þótt fyrstu landnámsmönnunum hefði
tekist að fá viðurkennt tilkall sitt til stórra
landflæma, gátu þeir ekki séð sér hag í að
halda þeim óbyggðum. Jafnvel eftir að heim-
ili í landinu voru orðin miklu fleiri en þau 430
landnám sem talin eru í Landnámu, gat ekki
verið erfitt fyrir nýkomna fjölskyldu að kom-
ast yfir bújörð sem á seinni tíma mælikvarða
væri bæði stór og góð. En auðvitað voru
möguleikarnir á bústaðarvali að þrengjast
smám saman á landnámstímanum.
2. Aögangur að gjöfulustu hlunnindum
hefur væntanlega þrengst fyrr en aðgangur að
búskaparlandi. Við vitum reyndar ekki hve
snemma landnámsmenn náðu að helga sér
slikar auðlindir sem viðurkennda einkaeign,
en jafnvel þótt aðgangur að þeim héldist
nokkurn veginn frjáls hlaut nýtingin í mörg-
26