Ný saga - 01.01.1997, Blaðsíða 65

Guði til þægðar eða höfðingjum í hag?
skjóli voldugs höfðingja en ekki síðra að vita
sig undir vernd dýrlinga sem við fótskör al-
mættisins vöktu yfir eign sinni og hjúum daga
og nætur.46
Loks skal nefnd sú kenning sem nýlega
hefur komið fram að höfðingjar og stórbænd-
ur hafi gefið kirkjum sínum heimaland allt í
þeim tilgangi að stofna staði sem héldust síð-
an óskertir og mynduðu kjarnann í héraðsríki
þeirra.47
Niðurstaðan er sú að efnahagsleg rök eru
ekki einhlít til að skýra hvers vegna íslenskir
bændur fóru að tilmælum Gissurar biskups ís-
leifssonar á alþingi 1097.
Fjárfest í himnaríki
Hér að framan hefur verið dregið í efa að ver-
aldlegir hagsmunir höfðingja hafi ráðið ferð-
inni við setningu tíundarlaganna. En hvaða
fortölum beitti þá Gissur biskup til að fá
landsmenn á sitt band? í Gulaþingslögum er
vitnað í eftirfarandi orð Magnúsar Erlings-
sonar konungs (1163/4-84):
En vér höfum svo mælt við biskup vorn að
hann skal oss þjónustu veita en vér skulum
hana svo öðlast að vér skulum gera tíund
alla og fulla bæði af ávexti öllum og viður-
eldi, fiski og öllum réttum föngum.48
Ef til vill hafa slík sanngirnissjónarmið ver-
ið ofarlega í huga manna á Þingvöllum 1097.
En Gissur biskup gat boðið betur. í Eyr-
byggja sögu (49. kafla) er frá því greint að
kennimenn hafi gefið það fyrirheit „að maður
skyldi jafnmörgum mönnum eiga heimilt rúm
í himnaríki sem standa mætti í kirkju þeirri, er
hann léti gera“.4') Þessi frásögn þykir ekki
mjög trúverðug heimild, en þegar svipuð
hugsun birlist í lagaboði frá hendi konungs er
ástæða til að taka hana alvarlega. Árið 1267
gaf Magnús konungur lagabætir Hákonarson
út réttarbót þar sem sagði meðal annars:
Forn rök eru til þess og guðleg skipan og
heilagra manna setningar votta bæði þeirra
er í öndverðu heims voru og svo þeirra er
eftir þá komu að hver kristinn maður á
réttlega að gera tíund sína af öllum réttum
afla þeim sem guð lér manninum þessa
heims til þess að hann skal kaupa þar með
hinn tíunda hlut í himinríki er maðurinn
var í fyrstunni til skapaður og síðar í frá
spærður með fjandans áeggjan og er sá sæll
er það gerir með góðvilja en sá vesall er því
neitar.50
Hér er sem ómi frá orðum heilags Sesars frá
Arles (d. 543), biskups í Búrgundahéraði,
sem sagði að eilíf sáluhjálp manna væri kom-
in undir skilvísri greiðslu tíundar.51 Hafi Giss-
ur biskup og kennimenn hans kveðið svo fast
að orði var mikils að vænta af trúgjörnu fólki.
Á 14. öld tók að brydda á því að landeigend-
ur reyndu að koma tíundargreiðslunni yfir á
leiguliða sína til að bæta sér upp það sem tap-
aðist vegna lækkandi landskuldar.52 Var þá
svo komið fyrir bændum að vildarjörðin í
himnaríki freistaði þeirra ekki lengur?
r ,
& 'f:
Tilvísanir
1 íslendinga sögur I. Guðni Jónsson bjó til prentunar
(Reykjavík, 1953), bls. 15 (íslendingabók).
2 Sbr. inngang Jóns Sigurðssonar í íslenzku fornbréfa-
safni I (Kaupmannahöfn, 1857-1876), bls. 71-73, 120.
3 Sbr. Jón Jóhannesson, íslendinga saga 1 (Reykjavík,
1956), bls. 202. - Björn l’orsteinsson og Bergsteinn Jóns-
son, íslandssaga til okkar daga (Reykjavík, 1991), bls. 65.
- Magnús Stefánsson, „Tiend. Island", Kulturhistorisk
leksikon for nordisk middelalder 18 (Kaupmannahöfn,
1983), d. 287.
4 Corpus luris Canonici II. Ritstj. Aemilius Friedberg
(Leipzig, 1881), d. 561, cap. xiv. Um guðlegan uppruna tí-
undar, sjá 3. Mós. 27: 30-34 og 4. Mós. 18: 25-30, sbr. 5.
Mós. 14: 28-29 og 26:12.
5 Jón Pjetursson, íslenzkur kirkjurjettur (Reykjavík,
1863), bls. 169.
6 Grágás. Lagasafn íslenska þjóðveldisins. Gunnar
Karlsson, Kristján Sveinsson og Mörður Árnason sáu um
útgáfuna (Reykjavík, 1992), bls. 37. - Norges gamle love
V. Útg. Gustav Storm og Ebbc Hertzberg (Christiania,
1895), bls. 33 (kristinréttur Árna biskups).
Mynd 8.
Magnús konungur
lagabætir. Högg-
mynd í dómkirkjunni
í Stavanger.
63