Ný saga - 01.01.1997, Blaðsíða 81

s
Konur og kvennarán á Islandi á 12. og 13. öld
þegar sögurnar greina frá að foreldrar hafi
metið böm sín mismikið. Börn voru metin að
verðleikum og þau börn sem efnilegust voru
talin urðu aðnjótandi ástar og virðingar for-
eldra sinna og frænda. Egill Skalla-Grímsson
„unni“ Böðvari, elsta syni sínum „mikit“, en
Þorsteini, yngsta syni sínum „lítit; Þorsteinn
var ok ekki við hann ástúðigr, en þau Ásgerðr
[móðir Þorsteins] og Þorsteinn unnusk
mikit.“39 Þetta viðhorf kom einnig fram við
giftingar. Sturla Þórðarson segir að Þuríður
Gissurardóttir unni Halldóru dóttur sinni
meira en Álfheiði, og að hún myndi gefa
Halldóru manni sem væri hennar verður.
Álfheiði aftur á móti ætlaði hún að gifta
manni sem gat séð sæmilega fyrir henni.40 Því
er ekki úr vegi að álykta að þau börn sem
voru í uppáhaldi foreldra sinna hafi gjarn-
an verið höfð með í ráðum þegar þau voru
gift.
Við lestur Sturlunga sögu og annarra sam-
tímasagna er ekki að sjá að konur, hvorki gift-
ar né ógiftar, hafi mótmælt því að menn legðu
þær í rekkju. í Porgils sögu og Hafliða er
greint frá hefndaraðgerðum Más Bergþórs-
sonar og Hrafns Finngerðarsonar gegn Hneiti
í Árvík. Þær voru að Már skyldi leggjast „með
dóttur bónda, en Hrafn með húsfreyju
hans.“41 Það kemur engum á óvart að Hneiti
mislíkaði þetta, en hvers vegna er ekki greint
frá viðbrögðum kvennanna? Möguleg ástæða
er að sagnaritarinn hafi ekki talið viðbrögð
þeirra nægilega áhugaverð til að vera skráð á
spjöld sögunnar. Einnig er hugsanlegt að sú
regla hafi ríkt að konur ættu ekki að segja nei
við slikri ágengni, það væri hlutverk eigin-
manna þeirra, feðra eða frænda að gæta þeirra.
Það er athyglisvert við þessar frásagnir, og
aðrar frásagnir Sturlunga sögu sem fjalla um
kynlíf forfeðra og formæðra okkar, að hug-
takið nauðgun er ekki notað, þó svo að sam-
kvæmt okkar mati hafi óhjákvæmilega verið
um nauðgun að ræða.
Þetta leiðir okkur að spurningunni hvort
konur hafi haft æru í samfélagi þjóðveldisald-
ar? Preben M. Sprensen telur í hinni miklu
rannsókn sinni Fortœlling og œre að svo sé
ekki. Þær hafi einungis haft sömu æru og feð-
ur þeirra og eiginmenn.42 í nýlegri magisters-
ritgerð frá sagnfræðistofnun Björgvinjarhá-
skóla andmælir Anne Karin Moberg þessari
skoðun og telur að konur hafi haft eigin æru.
Helstu rök hennar eru þau að ef konur endur-
spegluðu einungis æru feðra sinna og eigin-
manna þá hafi persónulegir eiginleikar þeirra
ekki skipt máli við hjónabandsstofnun, og að
lýsingar á eiginleikum þeirra hefðu verið
óþarfar í sögunum.43 Flestar þeirra frásagna
sem fjallað er um hér styðja skoðun Prebens;
það er ekki að sjá að brottnám kvennanna
hafi verið smánarblettur á æru þeirra, heldur
eiginmanna þeirra og frænda. Það er einungis
í frásögninni af fylgikonunni Þórunni að talað
er um að gera konu „svívirðing“. Þannig að
líklega hafa þær ekki verið alveg ærulausar.
Niðurstöður
I pólitískum átökum 12. og 13. aldar notuðu
goðarnir kvennarán til að niðurlægja and-
stæðinga sína og ögra þeim. Konurnar urðu,
eins og bæði fyrr og síðar, fórnarlömb í stríðs-
leikjum karla. Þó að hinn pólitíski undirtónn
ránanna hafi verið sterkur þá var hann af
og til blandaður ást. Hugsanlega tíðkuðust
kvennarán eingöngu á þjóðveldisöld. Heim-
ildir eru að minnsta kosti engar um slíka at-
burði eftir að ísland komst undir Noregskon-
ung. Eðli hinna pólitísku átaka breyttist þá til
muna og þau voru á engan hátt jafn blóðug og
hörð og áður. Að auki urðu íslenskir höfð-
ingjar embættismenn konungs og urðu að lúta
þeim reglum sem hann setti.
Annars er full þörf á ítarlegri rannsókn á
kynlffi lorfeðra okkar og þar er af mörgu
gómsætu að taka, til að mynda skriftaboðum
Þorláks biskups:
Firir þad skal minzst bioda. þess er j losta-
seme er misgerl ath uakanda mannj. ef
hann saurgaz af blijdlæti uith kono. Meira
ef madr saurgaz af hondum sijnum sialfs.
Meira ef madr saurgaz af trie borodo. mest
ef madr saurgaz af annars karlmanz hond-
um. Firir þessa hluti skal bioda knebediafoll
ok bænahalld um langafosto. ok nockut af
gagnfostum.44

I pólitískum
átökum 12.
og 13. aldar
notuðu goðarnir
kvennarán til
að niðurlægja
andstæðinga
sína og ögra
þeim
79