Ný saga - 01.01.1997, Blaðsíða 32

Helgi Skúli Kjartansson
landssögunnar sem ómögulegt er að leiða hjá
sér, þótt heimildum sé þannig háttað að rann-
sóknin nái lítið út fyrir getgátur eða upplýstar
vangaveltur. Þannig veltum við því alltaf fyrir
okkur hvort landnámsmaður - þá meinum
við landnámsmann með sjálfbæran leiðangur,
búfé og allt - sé líklegur til að flytja með sér
marga þræla. Eftir að við hættum að trúa sög-
unum um þrælahaldarana miklu: Hjörleif,
Geirmund heljarskinn, Ketil gufu og aðra
slíka, þá finnst okkur það ekki sérlega líklegt.
En stóra spurningin um þrælahald varðar eig-
inlega ekki þetta fyrsta stig landnáms, heldur
einmitt „Iandnámið eftir landnám“. Ef nógu
mikið fluttist til íslands af eignalitlu fólki,
annaðhvort sem farþegar eða í fylgdarliði
leiðangursforingja, sem tilbúið var til að
vinna allmörg fyrstu árin á búum annarra eða
nytja kotbýli í skjóli þeirra, þá hafa þrælar
varla verið í svo háu verði að þeir yrðu mikil-
væg innflutningsvara. Ef innflytjendur voru
upp til hópa fólk sem strax gat og vildi stofna
eigið bú, þá er líklegt að af því hafi leitt eftir-
spurn eftir þrælum: fyrri landnámsmenn hafi
selt hinum nýkomnu af löndum sínum og
búfé og notað andvirðið til að kaupa sér
vinnuafl.
Nú voru störf fornmanna að talsverðu leyti
kynbundin. Því gat fylgt nokkur vandi ef inn-
flytjendur voru miklu fleiri af öðru kyninu.
Og reyndar er einmitt hætt við að þeir hafi
fremur verið karlkyns. Leiðangursforingjar
hafa, eins og fyrr var nefnt, sóst eftir fylgdar-
mönnum sem vanir voru sjómennsku og
vopnaburði, sem sagt körlum; og karlar voru
líka miklu líklegri til að hafa það sjálfstæði og
þau fjárráð að geta drifið sig til íslands sem
farþegar á eigin vegum. Því er meira en lík-
legt að eftirspurnin á íslenskum þrælamark-
aði hafi aðallega verið eftir ambáttum - sem
kannski var líka auðveldara að tjónka við í
strjálbýlinu en strokgjarna strákþræla. For-
mæðra íslensku þjóðarinnar er þá jafnvel að
verulegum hluta að leita meðal slíkra kvenna,
og má út frá því velta fyrir sér hugsanlegum
áhrifum þeirra á lífið í landinu.
Að öðru leyti finnst mér mjög erfitt að
giska á hvernig innflytjendur til íslands hafi
skiptst á þessar þrjár tegundir: leiðangurs-
menn, farþega og þræla.
Hvað með aðra verslun?
Ef álykta má, eins og ég gerði hér að fram-
an, að á seinni hluta landnámstíðar hafi kom-
ist á veruleg kaupsigling milli íslands og um-
heimsins, hvaða áhrif hefur það þá haft á
verslunina að jafnframt henni væri fólk að
flytjast til landsins?
í fyrsta lagi þau að stuðla að auknum sigl-
ingum. Innflytjendur og farangur þeirra bætt-
ist við aðrar flutningsþarfir og gerði kleift að
halda uppi meiri siglingum en arðbærar hefðu
verið vegna vöruskiptanna einna. Ef kostnað-
urinn af samgöngum lenti að verulegu leyti á
innflytjendum - eða var borinn af hagnaði af
þrælaverslun sem hér kemur í sama stað nið-
ur - þá má jafnvel vera að vöruskiptin sjálf
hafi verið íslendingum kostnaðarminni en
ella.
Mikil eftirspurn hefur verið eftir skiprúmi
á leið til Islands, öfugt við það sem síðar varð,
þegar farþegar á íslandsförum voru aðallega
íslenskir ferðamenn sem fluttu með sér marga
hestburði af gjaldmiðli (vaðmálum) utan, en
lítið heim - ef þeir á annað borð skiluðu sér til
baka. A þeim tíma var burðargeta skipanna
takmörkuð á leið frá íslandi og þess vegna
nýtt undir verðmikinn farm, aðallega vaðmál;
en verðlitlar þungavörur, eins og timbur, gat
hins vegar borgað sig að flytja til íslands því
að á þeirri leið var ekki eins knappt um flutn-
ingsgetuna.10 Á landnámstíð hefur varla verið
vinnuafl til að sækja vefnað eins fast og síðar,
en hins vegar hefur vel mátt flytja út óunna
ull eða smjör eða ost meðan skipin höfðu
hvort sem er minna að flytja frá landinu en til
þess. Aftur á móti er óliklegt að kaupmenn
hafi tckið pláss, sem innflytjendur sóttust eft-
ir, undir timburfarma, heldur hafa íslendingar
orðið að láta sér nægja viðarrekann.
Ég sagði áðan að innflytjendur hefðu tekið
með sér eigur sínar, ef einhverjar voru, sem
meöfærilegan gjaldmiðil. Á fyrra stigi land-
náms hefði verið kjánalegt að flytja til hins
óbyggða lands mikið af silfri eða öðru slíku,
sem ekki kom að notum nema í viðskiptum
við annað fólk. Það hlaut að vera skynsam-
legra, ef maður átti mikið af slíkum verðmæt-
um, að verja þeim til að stækka leiðangurinn,
kaupa skip í viðbót og fara með þeim mun
fleira fólk og fénað. Þess vegna höfum við
30