Vera - 01.02.2002, Blaðsíða 64

hersetin voru. Um konursem lögðu lag
sitt við erlenda hermenn og særðu þar
með stolt þjóðarinnar. Þær fengu mak-
leg málagjöld, voru snoðaðar og niður-
lægðar á torgum úti, öðrum til viðvör-
unar.
Úr fjötrum
En nú er komin út bók sem bregður upp
annarri mynd af hlutskipti kvenna á
þessum árum. Þar er fjallað um konur
af meiri skilningi en áður enda er sag-
an skoðuð út frá því sjónarhorni aö að-
stæður leiki kynin mismunandi. Herinn
umturnaði öllu og bókin skýrir hvers
vegna sumar þessar breytingar reynd-
ust kærkomnar konum. Þá er ekki ein-
blínt á glæsimenni í úníformum sem
dobbluðu dömurnar heldur lífskjör
kvenna sem bötnuðu til muna þegar
þeim bauðst vinna fyrir önnur og
sæmilegri laun en þær áttu að venjast
hjá íslenskum húsbændum sínum. Þessi
bók er Úr fjötrum - íslenskar konur og
erlendur her eftir mannfræðinginn
Herdísi Helgadóttur.
Herdís byrjar á því að rekja þróun
íslensks þjóðfélags frá fyrri aldamótum
og fram að hernámi. Sá aðdragandi
gefur lesanda forsendur til að skilja
hvers vegna hernámið hafði þau víð-
tæku áhrif sem raun varð á. Herdís
vitnar í orð Jóhönnu Egilsdóttur þar
sem sagt er frá launavinnu kvenna og
kjörum þeirra á árunum 1917-1920:
„En í þá daga unnu ekki aðeins karl-
menn á eyrinni heldur einnig konur. Þá
var ekki óalgengt að sjá konur rogast
með kola- og saltpoka á bakinu við hlið
karlmannsins. Ekki höfðu þær þó sama
kaup og þeir þrátt fyrir sömu vinnu.
Nei, kaup karla var 25 aurar á tímann en
kvennakaupið ekki nema 12 aurar."
Þá segir Jóhanna frá hinni ört vax-
andi vinnukonustétt: „Sú stétt kvenna,
sem vinnukonur nefndist, hafði 5 krón-
ur í laun á mánuði. En svo skammt voru
þessar konur frá því aö geta talizt amb-
áttir húsbænda sinna, að þær voru
sendar á eyrina eða í fiskvinnu - ekki
fyrir þessa 12 aura á tímann, ónei,
heldur sitt fasta mánaðarkaup sem
vinnukonur. Síðan hirtu húsbændurnir
tímakaupið, sem þær höfðu unnið fyrir
við höfnina eða á fiskreitnum."
Bretavinnan
Á kreppuárunum urðu einstæðar konur
fyrir aðkasti fyrir að taka lífsbjörgina
frá karlmönnum. Vinnutíminn var
langur og launin smánarleg. Því á
hreinasta bylting sér stað þegar breski
herinn skapar mikla þörf fyrir vinnuafl,
bæði karla og kvenna. Húsmæðrum var
borgað vel fyrir að þvo af hermönnun-
um. Þá spruttu upp „sjoppur" og kaffi-
hús þar sem hinn óbreytti hermaður
gat haldiö á sér hita og fengið sér snarl.
(Herdís segir frá því að óbreyttir bresk-
ir hermenn hafi búið í tjöldum langt
fram á vetur!) Örvænting grípur ís-
lenska atvinnurekendur þegar þeir sjá
íslensku ambáttirnar renna úr greipum
sér. Þegar slíkt óöryggi grípur um sig er
vísað til sjálfstæöis og menningar þjóð-
arinnar. Eins og Mjallhvítu forðum eru
íslensku konurnar varaðar við að
hleypa hermönnum inn fyrir þröskuld-
inn heima hjá sér - fataþvotturinn er
geröur tortryggilegur og margar konur
sjá af þessari ágætu tekjulind fyrir vikið.
Vel hirtir í einkennisbúningi
Við upphaf hernáms hvetur Hermann
Jónasson forsætisráðherra þjóðina til
að koma fram við herinn eins og gesti,
en smám saman finnst mörgum körlum
nóg um gestrisni sumra kvenna.
Bandaríkjamenn hafa eflaust verið full-
ir sjálfstrausts gagnvart innfæddum
keppinautum sínum, en í fréttablaðinu
Life 21. júlí 1941 er haft eftir Bertil Erie
Kuniholm, ræðismanni Bandaríkja-
manna á íslandi: „... að mikið af þeim
fjandskap sem íslenskir karlar sýndu
hermönnum hafi að sínu áliti stafað af
því að samkvæmt íslenskum hefðum
voru konur í óæðri félagslegri stöðu. ís-
lenskar konur hefðu haft stöðu sem
nokkurs konar „ambáttir og lausafé"
(chattels) og hann hefði tekið eftir því
að á opinberum vettvangi hefðu karlar
sem fylgdarmenn þeirra sýnt þeim
mikla ókurteisi." (bls. 193)
I dagbók hermanns sem hér dvaldi
og brot birtist úr i ævisögu lögreglu-
stjóra (Agnar Kofoed-Hansen) segir svo
hinn 17. júlí 1941: „Að horfa upp á ís-
lenska æsku, einkum og sér i lagi hve
yfirgnæfandi meirihluti ungra karla er
einkennilega framtakslaus í umgengni
við konur, er mikið áhyggjuefni eldri
kynslóðinni, sem hefur fyrir augunum
hve innfæddir karlmenn fara jafnt og
þétt halloka gagnvart íslensku kven-
fólki í ójafnri samkeppni við Ijómann
sem stafar af velhirtum útlendingum í
einkennisbúningi. Þessi ójafni leikur
stafar að mínu viti af nöturlegri erfða-
venju í þessu landi. Hún hefur þokað
konunni í skuggann af karlmönnum í
þeim mæli að þær hafa þurft að sæta
og sæta enn þjóðfélagsstöðu sem er
litlu hærri en ambáttar." (bls. 193-194).
Veikar á svellinu þegar á reynir
Herdís rekur þá múgsefjun sem átti sér
stað í garð kvenna sem samneyti höfðu
við hermenn. Hún segir umræðuna
hafa náð hámarki þegar Vilmundur
Jónsson landlæknir sendi dómsmála-
ráðuneytinu bréf dagsett 11.júlí 1941
með yfirskriftinni „Um saurlifnað í
Reykjavík og stúlkubörn á glapstigum".
Hann segir ástandið ekkert segja nema
sannleikann um það hve veikt islenskt
kvenfólk er á svellinu þegar á reynir.
Landlæknir óttast að Island verði
vændiskvennabúr fyrir þau stórveldi
sem hingað telja sig eiga erindi og
leggur því til að þessar konur og stúlk-
ur verði teknar úr umferð og sendar á
vinnuhæli á afskekktum stað og þær
látnar búa viö „holla vinnu, gott atlæti
og heilbrigðan aga". Síðan verði haft
nákvæmt eftirlit lögreglu og barna-
vendarnefndar með þeim 12-16 ára
stúlkum sem eftir verða í borginni (!!!).
Ertu búinn að gleyma því?
Um þetta ofstæki er fjallað í fyrrnefnd-
um æviminningum Aðalheiðar Hólm
Spans. Þar segir frá borgarafundi í
Tjarnarbíói þar sem einn af prófessor-
um Háskólans talaði um spillinguna:
„Þegar orðið var gefið laust reis Laufey
Valdimarsdóttir úr sæti sínu og gekk
upp á sviðið, heldur þung á sér og
þreytuleg. Hún fór ekki í pontu heldur
1. Aö stríöinu loknu tók við vöruskortur og
viöskiptahömlur og því var algengt að sjá
biðraöir viö búöir.
2. I Reykjavík voru átján til nítján þúsund her-
menn, þá mátti sjá hvar sem farið var um
bæinn.
3. Börnin lööuöust mörg aö hermönnunum
enda áttu þeir það til að gauka að þeim ein-
hverju góðu.
64