Tímarit Þjóðræknisfélags Íslendinga - 01.01.1940, Page 92

70
TÍMARIT ÞJÓÐRÆKNISFÉLAGS ISLENDINGA
Eg get ekki stilt mig um að taka
upp orðrétta frásögnina í Skarðsár-
annál, sem skrifaður er á árunum
1636-39, um hina fyrstu prentsmiðju
á íslandi, því ekki er víst að allir
lesendur Tímaritsins hafi þann annál
undir hendi.
“Um þann tíma heldur Jón prestur
Matthíasson staðinn Breiðabólsstað
í Vesturhópi. Hann var barnfæddur
í Svíaríki, og kendur þar við og
nefndur Jón svenski. Hann var
skikkanlegur maður og vel siðaður.
Hann hafði hingað í land fyrst allra
manna prentsmiðju, og hóf prent-
verk á Breiðabólsstað á dögum bisk-
ups Jóns; prentaði þar handbók
presta, sunnudagaguðspjöll og fleira
annað. Jón svenski þótti nær ypp-
urstu prestum norðanlands þann
tíma. Hans son var Jón, er prent-
verksiðju lærði af föður sínum og
prentsmiðju eftir hann erfði. Og
herra Guðbrandur biskup, er hann
til stólsins kom og prentsmiðju lét
á Hólum niðursetja, lét sagðan Jón
bækur þrykkja, ásamt því loflega
prentverki biblíunnar, og var hann
nefndur af allmörgum fyrir iðju
sína Jón prentari. Hann þrykti og
bækur á Núpufelli, hverja jörð kong
Friðrich veitti honum í hans lífstíð,
þá hann biblíuna þrykti.”
Eitt sýnist áreiðanlegt í sambandi
við hina fyrstu prentsmiðju, og það
er, að engin íslensk bók virðist hafa
verið prentuð á tíð Jóns svenska.
Annars hefðu fræðimenn ekki leyft
sér að fullyrða, að Nýa testamenti
Odds lögmanns væri fyrsta prentuð
bók íslensk.
Skömmu fyrir lok fimtándu ald-
arinnar var Vesturálfan fundin á ný,
og tók óðum að byggjast. Fyrsta
prentsmiðja fyrir vestan Atlantshaf
var stofnsett í Mexico-borg 1540, og
hin næsta í Lima í Suður-Ameríku
1584. f nýlendum Breta í Norður-
Ameríku, sem nú heita Bandaríki
Ameríku, var eigi sett á stofn prent-
smiðja fyr en 1638, við Harvard há-
skólann, og er hún þar enn við líði.
Er það því einkennilegra, af því að
nú er prentiðnaðurinn líklega rek-
inn í stærra stíl í Bandaríkjunum, en
í nokkru öðru landi um víða veröld.
Það er eigi tilgangur þessa stutta
yfirlits, að rekja til nokkurra muna
þróunar- og þroskasögu þessarar list-
ar allra lista, sem reyndar gengur
nú sjaldan undir því nafni, síðan
hún varð að einum hinum risavaxn-
asta stóriðnaði heimsins. En þó má
eigi svo við skilja.
Eins og áður er drepið á, voru
lengi vel engar verksmiðjur til, er
lögðu það fyrir sig að búa til prent-
áhöld. Hver prentsmiðju eigandi
varð því að vera alt í senn: lista-
maður, smiður og handverksmaður.
Því undraverðara ei^ iþað, á hve
skömmum tíma að leturtegundum
fjölgaði og fór fram bæði að stærð-
um, stílbreytingu og nákvæmni í
skurði. Smáendurbætur voru og
gjörðar á pressunni, og blekvaltarar
voru búnir til úr seigu, límkendu
efni í stað úttroðnu skinnkúlunnar,
sem byrjað var með í fyrstu. En þó
er ekki hægt að segja, að neinar
gagngjörðar stórbreytingar ættu sér
stað fyr en komið er fram á 19. öld.
Letrið var steypt og sett upp með
hendinni, lokað í form með hend-
inn, svertan borin á letrið með hand-
valtara, örkin lögð í og tekin úr
pressunni með hendinni, og manns-
höndin hreyfði pressuna og stjórn-