Tímarit Þjóðræknisfélags Íslendinga - 01.01.1940, Blaðsíða 93

FIMM ALDA AFMÆLI PRENTLISTARINNAR
71
aði henni algerlega. Þótti vel að
verið, ef prentarinn lauk frá 100 til
150 örkum á klukkustund, og það á
hinum endurbættu flötu handpress-
um.
Um eða eftir árið 1800 var smíðuð
fyrsta “cylinder” eða valtara press-
an, sem fengið hefir það misnefni,
að vera kölluð hraðpressa á íslandi,
°g var það sjálfsagt fyrir hina kný-
andi þörf dagblaðanna, sem þá voru
að hefja göngu sína fyrir alvöru,
enda þótt þau eigi sér auðvitað miklu
lengri aldur. Var þessi pressa fund-
m upp af Englendingi, og breytingin
í því fólgin, að stór sívalningur velti
sér með pappírsörkina yfir letur-
formið, sem enn hvíldi á flötum beð,
°g bar hún um leið sjálf svertuna
yfir letrið. Eru þessar pressur mjög
í brúki enn, í margskonar endurbætt-
um útgáfum, fyrir bókagerð og ann-
að prentað mál. En sá var gallinn á
þeim fyrstu, að þær eyðilögðu letrið
á skömmum tíma. Var þá um svipað
leyti fundin upp aðferð til að taka
^nót af letursíðunum og steypa síðan
heilar plötur úr málmi til prentunar.
Hefir það síðan verið mjög endur-
bastt og nefnist ýmsum nöfnum eftir
aðferð og uppruna. Þegar gufuvélin
Var fundin upp, voru þessar pressur
hreyfðar með gufuafli, en síðan raf-
urmagnið var beislað, eingöngu með
rafafli. Þá hafa og verið búnar til
margskonar smærri pressur, sem
lengi vel voru stignar með fæti eins
°g spunarokkur, en renna nú oftast
^yrir rafurmagni.
Enn voru þó ókomnar tvær gagn-
gerðustu breytingarnar: Hraðpress-
an og setjaravélarnar.
SkÖmmu eftir miðja nítjándu öld
Var fyrsta blaða hraðpressan búin
til. Er hún algerlega ólík hinum
fyrri pressum í því, að leturbeður-
inn er horfinn, en í hans stað komnir
risavaxnir stál-sívalningar, sem
steyptar letursíður eru beygðar utan
um. Pappírinn er á geisistórum
keflum í samhangandi lengju, og er
hann dreginn inn um munn press-
unnar og kemur út hinumegin, prent-
aður á báðum hliðum, oft í mörgum
litum, skorinn og brotinn í eins
mörgum blaðsíðum og þörfin krefur.
Afkasta þær yfir hundrað þúsund
eintökum á klukkustundinni.
Skiljanlegt er, að ekki kom að
hálfu gagni, að hafa pressur með
þvílíkum eldingarhraða, en þurfa
jafnframt að handsetja letrið með
sama seina ganginum. Var því farið
að leitast við, að búa til setjaravélar,
sem endaði með tveimur aðaltegund-
um nokkru fyrir lok 19. aldarinnar
— Lanston vélinni, er setur upp og
steypir línurnar úr lausu letri, og
Mergenthaler vélinni, er steypir lín-
urnar í heild. Báðar eru þær fundn-
ar upp í Bandaríkjunum, og afkasta
hvor um sig álíka verki á einni
stundu og æfður handsetjari gat sett
á heilum degi.
Myndagjörð hefir lengst af fylgt
bókum. Jafnvel áður en prentun var
kunn, þótti það eigi falleg bók, sem
eigi var að einhverju leyti skreytt
með myndum. í fyrstu voru það
mest hinir marglitu skrautlegu upp-
hafsstafir. En eftir að prentun
hófst urðu tréskurðarmyndir algeng-
astar. Voru þær allmisjafnar eins
og gengur, en þegar best lét hrein-
ustu listaverk. Mynd sú, sem hér er
prentuð, er gerð eftir ævagamalli
tréskurðarmynd, sem á að vera af
Gutenberg. En lítil líkindi eru þó