Læknablaðið - 15.09.1998, Blaðsíða 70

684
LÆKNABLAÐIÐ 1998; 84
hingað og þangað og brjóta
um síðir út í fúin og viður-
styggileg kaun. Þvílík sárasótt
mun og meint í Þorl. bisk.
sögu og hvað mun sjúkleiki
Gissurar biskups hafa verið
annað en sárasótt."
Lýsing Jóns Magnússonar á
sárasótt getur hugsanlega átt
við um syphilis en nafnið er
mjög lýsandi fyrir sjúkdóminn
sem fjallað er um (16). Af
lýsingu Sveins má glögglega
sjá rugling varðandi sjúk-
dómanöfn í hans tíð og eftir
fyrri tíðar heimildum. Það er
jafnframt ljóst að ekki er hægt
að fullyrða að sárasótt í merk-
ingunni syphilis/fransós sé
sami sjúkdómurinn og sára-
sótt eins og henni er lýst í
sumum gömlum heimildum.
Hugsanlega er tilgáta Sveins
rétt að hér hafi verið um
kirtlaveiki að ræða.
Orðin átumein og krabba-
mein voru notuð jöfnum hönd-
um á 18. öld meðal almenn-
ings og sem þýðing á carsi-
noma og canser meðal lækna
og þess vegna hafa margir tal-
ið að átt væri við krabbamein
eins og við þekkjum það í dag
(17). I Lækningabók Jóns Pét-
urssonar segir svo: (18)
„...krabba eða átumein
(Carsi noma, cancer) má
réttilega telja meðal hinna
verstu sára, bæði þess vegna
að þeim fylgja mjög sárleg til-
felli og jafnvel harmkvæli;
hins og annars, að þau hafa
trauðlega læknuð verið til
skamms tíma. Ég veit vel, að
ýmsir landsmanna minna láta
sér um munn fara, þeir hafi
þar og þar læknað Krabba, en
vita þó alls ekki hvað Krabba-
mein er, og því síður þeir fái
það læknað, ..."
Jón segir að helstu aðset-
ursstaðir krabbameins séu
andlit, háls, brjóst og fæðing-
argangur kvenna, en geti verið
alls staðar „Þar sem kirtlar eru
fyrir“. Sveinn Pálsson hafði
lýsti krabbameini þannig: (19)
„Áta, Átumein (Carsinoma,
cancer) nefnist og svo krabbi
og krabbamein af þeim mörgu
vognöglum og krókóttu hol-
um sem ná út í holdið í sjálfu
höfuðhárinu, étur mein þetta
og forfærir bæði hinum hörðu
sem blautu pörtum líkamans,
og hefur að því leyti jafna
illsku sem beináta og holdfúi
til samans.“
Hér verður ekki úr því skor-
ið um hvaða sjúkdóm var að
ræða en sennilegt er að þetta
sé einhvers konar kinlaveiki á
háu stigi og jafnvel beináta
eða beinhimnubólga (20).
Nafnið segir ekki alltaf það
sem við höldum að það segi.
Sama er uppi á teningnum
varðandi ýmsa aðra sjúkdóma
þótt fátt verði fullyrt í þeim
efnum. Athyglisvert er til
dæmis að Sveinn gerir grein-
armun á bólu og bólusótt en
talið hefur verið að bæði þessi
orð ásamt orðmyndinni bólna-
sótt ættu eingöngu við bólu-
sótt, það er variola/smallpox,
og þess vegna væri hægt að
skrásetja bólusóttarfaraldra
aftur í aldir eftir rituðum heim-
ildum (21).
Mikilvægi íðorðasmíði
Mikilvægi starfs Sveins
Pálssonar og annarra lækna á
upplýsingartímanum var að
skilgreina vísindaþekkingu
sína á íslensku og gera hana
að hluta af íslenskum veru-
leika. Hann var einnig að
vinna að einu helsta markmiði
Lærdómslistafélagsins að
vernda og viðhalda íslenskri
tungu. Segja má að hann sé
einn helsti íðorðasmiður með-
al íslenskra lækna, því þótt
nöfn hans séu ekki öll frum-
samin þá setur hann þau fram
í vísindalegu samhengi og á
skipulagðan hátt. Svarið við
þeirri spurningu hvort nauð-
synlegt hafi verið að íslenska
læknisfræðiheiti eins og upp-
lýsingamennirnir gerðu er já,
ef við viljum búa í nútíma
samfélagi þar sem menntun
og manngildi eru sjálfsögð
réttindi og heilbrigði almenn-
ings talin frumskilyrði fyrir
réttlátu þjóðfélagi.
Á upplýsingartímanum
koma út fyrstu skrifin um
heilbrigðismál fyrir íslenskan
almenning og þau gegna því
mikilvægu hlutverki í að
kynna lækna, lækningar og
læknavísindi. Hér á landi voru
tiltölulega margir læsir en það
sem einkum hamlaði var
kannski að íslenska bænda-
samfélagið var ekki sérlega
heppilegur jarðvegur fyrir
upplýsingahugmyndir (22).
Hins vegar er óhætt að full-
yrða að læknum og fræðslu
um heilbrigðismál hafi verið
vel tekið. Hvergi verður vart
andstöðu eða mótblásturs
enda miðluðu læknar fróðleik
til almennings án yfirlætis.
Mikilvægt var að þeir skrif-
uðu á íslensku og nýttu sér
kunnáttu og orðaforða al-
mennings. Með því móti átti
erlend vísindaþekking greiðan
aðgang inn í landið og hún
varð hluti af daglegu lífi fólks.
Þeirri stefnu hefur verið fylgt
síðan og þess vegna mun
óhætt að staðhæfa að almenn-
ingur sé vel meðvita um lækn-
isfræðilegan veruleika og þá
kosti sem standa til boða
hverju sinni.
TILVÍSANIR
1. Wulff HR. Rökvís sjúkdómsgrein-
ing og meðferð. Inngangsfræði
klínískrar ákvarðanatöku, Reykja-
vík: Iðunn. 1991: 58-9.
2. Sjá almennt um upplýsinguna hér-
lendis, Upplýsingin á íslandi. Tíu
ritgerðir. Ritstj. Ingi Sigurðsson,
Reykjavík, 1990.
3. Fjölmargar kenningar eru uppi um
það hvað hafi valdið því að lífslíkur