Læknablaðið : fylgirit - 01.08.1981, Blaðsíða 9

7
Kristján Jónasson
SÓNSKANNAR
INNGANGUR
SónsJcannar eru sneiðmyndavélar eða
skyggnitæki, sem byggjast á notkun hljóð-
geisla. Þeir hafa náð mikilli útbreiðslu á
undanförnum árum, einkum eftir að að-
ferðir fundust til að taka myndirnar í grá-
um litaskala.
Myndirnar, sem hér eru kallaðar són-
myndir eru sneiðmyndir af mjúkum vefj-
um, oftast þvert á eða samsiða lengdarás
likamans. Þær sýna einkar greinilega skil
vefja og líffæra, en gefa jafnframt mikil-
vægar upplýsingar um innri byggingu
margra líffæra, t.d. legs, eggjastokka, lifr-
ar, briskirtlis, nýrna, hjarta og augna.
Sónmyndatakan er óþægindalaus og talin
óskaðleg á öllum aldursstigum.110 Són-
myndatökur má því endurtaka eins oft og
ástæða þykir til án þess að eiga á hættu
að valda sjúklingi skaða.1 Af þessum ástæð-
um hafa sónmyndatökur aukist mjög og
fengið mikla þýðingu fyrir margar sérgrein-
ar læknisfræðinnar.7 14 15 10
Sóngreining, þ.e. notkun sónskanna við
myndatökur og skyggningu svo og túlkun
sónmyndanna, er orðin mikilvægur þáttur í
starfi á mörgum röntgendeildum í Banda-
ríkjunum og Bretlandi og er notuð í vax-
andi mæli á Norðurlöndum og víðar í
Evrópu.
Hljóðgeislar, sem notaðir eru til greining-
ar á sjúkdómum, eru á tíðnibilinu 1-15
megahertz. Slík hátíðnihljóð kallast úthljóð
á íslensku, en verða hér nefnd sónn. Sónn-
inn er framkallaður á þann hátt, að raf-
straumur er sendur gegnum kristalla, sem
dragast saman eða þenjast út eftir stefnu
rafstraumsins, sem notaður er og fram-
kalla við það hátíðnihljóð.
Aðferðin byggist á uppgötvun, sem bræð-
urnir Pierre og Paul Curie gerðu árið 1880.
Þeir sýndu fram á að vissir kristallar hlað-
ast rafmagni, ef þeir verða fyrir þrýstingi
og sé rafstraumi hleypt í gegnum slíka
kristalla breytist lögun þeirra. Þessi eigin-
leiki, sem aðeins er gefinn vissum kristöll-
um, t.d. kvartzi, kallast þrýstirafmagn.
Efni með þrýstirafmagnseiginleika eru í
ensku máli kölluð „transducers". Orðið er
samheiti yfir efni, sem geta breytt orku úr
einni tegund í aðra. Islenska heitið er
breytir.
Kristallar, sem notaðir eru í sónskanna,
breyta rafmagni í hljóðorku og hljóðorku
í rafmagn. Kristallinn í skannanum sam-
svarar að nokkru leyti röntgenlampanum i
röntgentækinu.
Þegar rafstraumi er hleypt á röntgen-
lampann, sendir hann frá sér röntgengeisla,
rafsegulbylgjur með mjög háa tíðni.
Þegar kristallinn fær rafpúls, sendir hann
frá sér aflsveiflur með háa tíðni, són. Hann
tekur auk þess á móti hergmáli frá vefjum
og breytir því í rafmerki.
Sónmyndin verður þannig til, að rafpúls
er sendur gegnum kristal. Kristallinn breyt-
ir rafpúlsinum í sónpúls, sem berst í gegn-
um vefina. Hluti sónpúlsins endurkastast til
kristallsins. 1 kristallinum breytist bergmál-
ið í rafmerki, sem nýtt eru til að byggja
upp sónmyndina.
f grundvallaratriðum eru sónskanni og
ratsjá byggð upp eftir sömu lögmálum.
Ratsjáin sendir frá sér rafsegulgeisla, sem
endurvarpast frá hlutum í umhverfinu. Þeir
geislar, sem endurkastast til baka til rat-
sjárinnar, eru nýttir til að byggja upp mynd
af umhverfinu á ratsjárskjánum. Enska orð-
ið „radar“ er skammstöfun, sem stendur
fyrir (ra)dio (d) etecting (a)nd (r)anging
og merkir að greina hluti í umhverfinu með
hjálp rafsegulgeisla.
Hljóðbylgjur berast mjög auðveldlega um
vatn. Fyrstu sónmyndatækin voru gerð til
að gefa upplýsingar um sjávarbotn og hluti
í djúpunum einkum kafbáta og annað, sem