Sagnir - 01.06.2003, Page 16

Vilmundur Jónsson
á Alþingi á haustdögum 1973. Magnús Kjartansson,
heilbrigðis- og tryggingamálaráðherra mælti fyrir
frumvarpinu í neðri deild þann 19. nóvember og var það
lagt fram sem frumvarp sitjandi stjórnar Framsóknarflokks,
Alþýðubandalags og Samtaka fijálslyndra og vinstri manna.
Ljóst þótti frá bygun að frumvarpið yrði ekki samþykkt
óbreytt á þingi og stóð helst í mönnum 9. gr. frumvarpsins
sem heimilaði fóstureyðingu á fyrstu 3 mánuðum
meðgöngu að ósk konu ef engar læknisfræðilegar ástæður
mæltu þar á móti.11 Þingheimur var ekki tilbúinn að
samþykkja frumvarpið í þessari mynd og komu fram
athugasemdir sem fólu í sér efa um siðferðisvitund kvenna
og getu þeirra til að taka þá erfiðu ákvörðun sem 9. greinin
heimilaði þeim. Málið vakti einnig gífurlega athygli í
samfélaginu enda hafði Magnús Kjartansson m.a. sent það
til fjölmiðla til umfjöllunar. Athugasemdir bárust Alþingi
og þingmönnum, undirskriftalistar voru sendir til að
mótmæla því en þyngst hafa ef til vill vegið athugasemdir
Læknafélags Reykjavíkur. Stjórnarskipti urðu 1974 og
þann 28. ágúst tók við ráðuneyti Geirs Hallgrímssonar
og voru stjórnarflokkamir Sjálfstæðisflokkur og
Framsóknarflokkur.12 Skipuð var þriggja manna nefnd til
að endurskoða frumvarp fýrri nefndarinnar með tilliti til
þeirra athugasemda sem fram höfðu komið við upphaflega
gerð frumvarpsins. Nefndina skipuðu tveir ungir
þingmenn, Ellert B. Schram og Halldór Asgrímsson, auk
Ingimars Sigurðssonar fulltrúa í heilbrigðis- og trygginga-
málaráðuneytinu. Atti nefndin að skila ffumvarpinu þannig
að ljóst væri að hægt væri að koma því í gegnum þingið,
það er að leggja til breytingu á fyrmefndri 9. gr. Varð fmmvarp
þetta að lögum og fóstureyðingar samkvæmt þeim heimilar af
félagslegum ástæðum að uppfylltum vissum skilyrðum, þar á
meðal skriflegri rökstuddri greinargerð tveggja lækna, eða læknis
og félagsráðgjafa, þar sem mælt var með aðgerðinni. Þar með
var rétturinn tekinn frá konum og færður heilbrigðisstéttum.13
Þótt ffamkvæmd laganna hafi í raun frekar verið í takt við fyrri
gerð frumvarpsins, það er að „leyfi“ ffá læknum væri í raun
formsatriði, þá skiptir vissulega máh hvemig lögin em orðuð.
Þær miklu deilur sem spmttu í kringum þessi framvörp em góð
heimild um ríkjandi viðhorf til stöðu kynjanna og hugmyndum
um hvar valdið skyldi liggja. Við greiningu á þeirri orðræðu
mun ég leitast við að varpa ljósi á þessar hugmyndir og hvemig
valdabaráttan birtist í mismunandi myndum.
♦ ♦ Lögiti 1935 ♦ ♦
Haustið 1934 var lagt fram á Alþingi ffumvarp til laga um
leiðbeiningar fyrir konur um vamir gegn þ ví að verða barnshafandi
og um fóstureyðingar.14 Þar kom fram það nýmæli að gera
læknum skylt að upplýsa konur um getnaðarvarnir ef þær óskuðu
þess eða ef grunur léki á að kona biði skaða af annarri meðgöngu
eða fæðingu. Aukin þjóðfélagsumræða um getnaðarvarnir hafði
haft sín áhrif og því nauðsynlegt fyrir löggjafann að bregðast við
breyttum aðstæðunr í þjóðfélaginu.13 Þó má telja að meginorsök
fyrir samningu frumvarpsins hafi verið sú mikla aukning á
ólöglegum fóstureyðingum sem framkvæmdar vom þrátt fyrir
skýrt bann við þeim í hegningarlögunum frá 1869. Vilmundur
Jónsson, þáverandi landlæknir, hafði ffumkvæði að og samdi
frumvarpið.16 Virðist Vilmundi hafa verið mjög umhugað um
hag lækna landsins við gerð frumvarpsins. Hann sagði ljóst að
almennt væri viðurkennt að eyða skyldi fóstri ef það ógnaði lífi
og heilsu móðurinnar og því væri ótækt að læknar væm að bijóta
lög ef þeir framkvæmdu fóstureyðingu af þessum sökum.17
Femínistarhafagagnrýnthugsunarháttheilbrigðisvísindanna
harkalega í þeim málum sem tengjast konum. Þær væru
taldar frávikið frá hinu karlkyns „normi“ og því oft litið á
líkamsstarfsemi sem tengist æxlunarhlutverki kvenlíkamans
sem afbrigðilega, hún er í það minnsta oft sjúkdómsvædd.
Merkilegt er að sjá hve þetta frumvarp vakti mikinn ótta við
það vald sem konur fengju ef þær hefðu nægilega ffæðslu um
getnaðarvamir og val um fóstureyðingu í vissum tilfellum. En
hvorki í öllum þeim umræðum sem ffam fóm á Alþingi né í
þeim erindum sem bámst þinginu í tengslum við frumvarpið er
minnsti vafi látinn í ljós um vald lækna yfir líkömum kvenna,
lífi og ákvarðanatöku. Til staðfestingar á því var lögleitt að tveir
læknar skyldu skila skriflegri rökstuddri greinargerð til stuðnings
fóstureyðingu. Þetta er að vissu leyti skiljanlegt þegar þess er
gætt að samkvæmt frumvarpinu voru fóstureyðingar aðeins
heimilaðar af heilbrigðisástæðum. í núgildandi lögum frá 1975
gildir þessi regla ennþá þótt að ástæða fóstureyðingar geti verið
félagslegar aðstæður.
Guðrúnar þáttur Lárusdóttur
Eins og áður sagði leyfði frumvarpið aðeins fóstureyðingar af
heilbrigðisástæðum. Þrátt fyrir það var gert ráð fyrir í 9. gr.
frumvarpsins, d. lið, að taka mætti tillit til félagslegra aðstæðna
þegar mat var lagt á heilsufar þungaðrar konu.18 Vakti þetta
ákvæði einna helst deilur innan þings. Guðrún Lárasdóttir,
14 SAGNIR