Sagnir - 01.06.2003, Blaðsíða 19

FÓSTUREYÐINGAR í ÍSLENSKRI LÖGGJÖF
Móðurhliitverkið
Móðurhlutverkið hefur lengi verið talið eitt helsta hlutverk
kvenna og orð eins og móðureðli og móðurtilfmningar mjög
ráðandi í ríkjandi hugmyndum. Greinilega má þó merkja
breytingar í viðhorfum þingmanna á 8. áratugnum frá umræðum
á Alþingi við lagasetningarnar á 4. áratugnum. Þingmenn árin
1974-75 gerðu ráð fyrir að konur gætu tekist á hendur fleiri
hlutverk en kollegar þeirra fjórum áratugum fyrr. Umræðan
um móðurhlutverkið var að sjálfsögðu mjög tengd þeim
hugmyndum sem komu fram um hæfi kvenna til að taka
ákvörðun um fóstureyðingar sem og hugmyndum um „eðli“
þeirra. Ekki þóttu allar konur hæfar til móðurhlutverksins og
má leiða að því rök að þær ástæður sem þykja ásættanlegar til
fóstureyðinga segi nokkuð þar um. Félaglegar ástæður voru
tilgreindar í ffumvarpinu sem tíðar bameignir með stuttu
millibili, bágar heimilisaðstæður, lágur aldur og þroskaleysi auk
annarra sambærilegra ástæðna.36 Hin félagslegu ákvæði em og
vom hins vegar nokkuð umdeild. Örar bameignir, án þess að
það hugtak væri nánar útfært, þóttu minnka hæfni konu til að
gegna móðurhlutverkinu. Einnig skiptu heimilisaðstæður máli,
bág kjör, heilsuleysi annarra á heimilinu og ómegð virtust einnig
þykja gildar ástæður til fóstureyðinga og síðast en ekki síst lágur
aldur. Hvort að í þessum tilfellum ráði umhyggja fyrir konunni
eða baminu er erfitt að svara, en líklega var það hvort tveggja.
Hagsmunir móður og barns vom tíðast hafðir í fyrirrúmi en viss
staðalmynd dregin upp af hinni hæfu móður; hún var ekki þreytt
eða þrotin andlegum og líkamlegum kröftum.
Þeir þingmenn sem harðast börðust á móti því að
félagslegar ástæður gætu heimilað fóstureyðingar vom á öðm
máli um hæfni kvenna, móðureðlið hefði ætíð vinninginn, sama
hvernig aðstæður væm. Eða eins og Ingiberg J. Hannessyni,
varaþingmanni Sjálfstæðisflokksins og presti varð að orði:
Hitt má líka minna á, að mörg em þau böm í landi
vom sem virtust mundu verða óvelkomin meðan
móðir bar þau undir belti, en urðu síðar sólargeislar
og nýtir þegnar er tímar liðu. Avallt er það svo að úr
rætist þegar á hólminn er komið.37
í þessum orðum hans má greina tvö algeng viðhorf, annars
vegar að máhn „bjargist" alltaf þegar á hólminn er komið og
hitt að móðurástin kvikni með hinu nýja bami. En í þeim felast
einnig viðurkenning á því að félagslegar aðstæður hafi ekki
alltaf úrslitavald um uppeldi og undirbúning bams. Hér er ég
að því virðist komin í nokkra mótsögn við sjálfa mig, er farin
að aðhyllast rök mótmælenda frj£sari fóstureyðingarlöggjafar.
En þó tel ég ekki svo vera, réttindi hvers og eins, sama hvemig
aðstæður viðkomandi býr við, em að hafa vald yfir eigin lífi og
líkama. Það er hættulegt að festa niður þær ástæður sem réttar
þykja til að réttlæta fóstureyðingu. Þar með er í lögum búið að
skrásetja hvað felst í því að vera æskileg móðir og hvað ekki og
mannréttindi þeirra sem falla í síðari hópinn skerðast í samræmi
við það.
Af málflutningi stuðningsmanna frumvarpsins má líka ráða
að þeir hafi htið á fóstureyðingar sem morð og þar með að morð
væri réttlætanlegt í sumum tilvikum. Ingiberg og aðrir honum
samsinna vom á móti því að félagslegar aðstæður væm tilefni til
fóstureyðingar, þær væm aðeins réttlætanlegar ef þær ógnuðu
lífi og heilsu móðurinnar. Þeir vildu önnur félagsleg úrræði, án
þess að hafa á því trú að þau yrðu nokkurn tímann að vemleika.
Matthías Bjamason og margir aðrir þingmenn tóku fram
að félagslegum aðstæðum þurfi þjóðfélagið að taka þátt í að
breyta. Vissulega var þessi lagasetning ekki um þau úrræði
en merkileg er sú staðreynd að nokkmm vikum fýrr felldu
stjómarHðar frumvarp um fæðingarorlof sem hefði hklega
breytt félagslegum aðstæðum mæðra ungabama mikið.38
Deilur fylgjenda og andstæðinga fóstureyðinga snúast ekki
um það hvort fóstureyðingar séu réttlætanlegar eða ekki
- báðir em sammála um að þær séu í eðli sinu rangar, eða
neyðarúrræði eins og margoft er nefnt - heldur hvort þær
eigi að fJamkvæma í ákveðnum tilfehum eða ekki. Hvort
að morð sé réttlætanlegt að vissum skilyrðum uppfyhtum?
Soffia Guðmundsdóttir var bandamaður Magnúsar
Kjartanssonar, fyrrverandi heilbrigðisráðherra, á þingi. Hún
ræddi ekki mikið um móðurhlutverkið, en hélt því fram
að það væm mannréttindi að kona ákveði sjálf hvort hún
vill fæða bam og ala upp. „Það er ólíkt siðrænna viðhorf
sem í því felst að móðemi sé nokkuð sem konan ákveður
af fúsum og fijálsum vilja hvort hún vilji takast á hendur
eða ekki.“39 í þessu viðhorfi hlýtur að felast sú hugmynd
að ef kona tekur meðvitaða ákvörðun um að verða móðir
sé hún hæfari til þess hlutverks.
Deilur ntn 9. greinina
Styrinn í sambandi við rýmkun fóstureyðingarlöggjafar-
innar stóð að mestu leyti um 9. grein fmmvarpsins. Fyrri
gerð þess hefði heimilað fóstureyðingar „að ósk konu“ að
vissum skilyrðum uppfýhtum en í seinni gerðinni vom
félagslega ástæður fastsettar. I reynd varð ekki mikih munur
á framkvæmdinni þó að seinna fmmvarpið hafi orðið að
lögum. Ut frá femínísku sjónarhorni er hins vegar mjög
forvitnilegt að skoða hvaða rök gegn ákvörðunarvaldi
konunnar vom notuð, hvaða hagsmunir vora taldir í
hættu og hvaða afleiðingar menn töldu að ákvæðið leiddi
af sér. Þau rök sem helst vom notuð gegn ákvörðunarvaldi
kvenna fela í sér að efast var um hæfni þeirra til að taka
rökrétta ákvörðun og áht og samþykki sérfræðinga (lækna
og félagsráðgjafa) konum því nauðsynlegt aðhald. Þrír
þingmenn sögðu beinlínis að þunguð kona væri ekki fær
um að taka rökrétta ákvörðun, þar á meðal Ragnhildur
Helgadóttir, sem þó tók fram að hún, ein nefndarmanna
í hehbrigðis- og trygginganefnd efri deildar þingsins, væri
kona og hefði gengið með og alið böm.40 Flokksbræður
hennar í Sjálfstæðisflokknum, þeir Sverrir Hermannsson
og Pálmi Jónsson vom einnig á sama máh, en Pálmi tók
svo til orða:
... það koma þær stundir í lífi konu, sem er
þunguð, e. t. v. við óæskilegar aðstæður að
hennar mati, að hún óskar þess að láta eyða
fóstrinu sem hún gengur með. En það mun
einnig vera jafntítt að e. t. v. faum dögum eða
faum vikum síðar óskar hún einskis frekar en að
fæða af sér og ala önn fýrir því fóstri sem hún
gengur með. Þetta á sér auðvitað þær rætur
að kona, sem er þunguð, verður á stundum í
nokkuð svo annarlegu ástandi og það annarlega
ástand verður til þess að hún getur tekið
hvatskeytilegar ákvarðanir, - ákvarðanir sem
hún e. t. v. faum dögum síðar óskar eftir að
aldrei hefðu verið teknar.41
SAGNIR 17