Sagnir - 01.06.2003, Blaðsíða 24

átti (1163-1201). Þeirra synir voru þeir Magnús og
Brandur sem þóttu hinir efnilegustu. Brandur var kappi
og hafði sveit hraustra manna í kringum sig í Reykholti
en Magnús fetaði í fótspor föðurs síns og var prestlærður.
Kvinna Magnúsar var Hallíríður Þorgilsdóttur frá Stað á
Ölduhrygg, sonardóttir Ara fróða, og tóku þau við forráðum
Reykholts eftir dag Páls Sölvasonar. Þorlaug og Amdís
hétu dætur Páls og Þorbjargar. Arndís var gift Guðmundi
dýra í Eyjafirði og Þórir auðgi Þorsteinsson úr Tungu
í Reykholtsdal kvæntist Þorlaugu.22 Deildartungumál
spmttu af erfðamálum þeirra og þegar rýnt er í þá deilu
má glögglega sjá hversu öfluga bandamenn Reykhyltingar
áttu. Ekki aðeins vora þeir studdir af mágum sínum og
frændum heldur einnig af ekki minni mönnum en Jóni
Loftssyni í Odda og Þorláki Þórhallssyni Skálholtsbiskupi
(1178-1193). Þykir því sýnt að staðurinn í Reykholti hafi
þótt hinn virðulegasti á 12. öld og í upphafi 13. aldar er
Snorri fékk heimildir á honum; bæði hvað viðkemur
lagskiptingu íslensku kirkjunnar sem og í veraldlegu tilliti.
♦ ♦ Kirkjumiðstöðvar ♦ ♦
Nýleg rannsókn á kirknaskipan í Borgarfjarðar- og
Mýrasýslu leiddi í ljós að rúmlega helmingur af þeim
39 útkirkjum sem þekktar era ffá miðöldum heyrðu
undir fimm staði og tvær bændakirkjur. Þá era bænhúsin
ótahn en skipting þeirra á milli kirkna virðist hafa verið
jafnari. Helstu sameiginlegu atriði þessara sjö kirkna voru
að undantekningalítið vora þrír eða fleiri klerkar við
kirkjumar, þingin vora stór og kirkjumar í hópi elstu
kirkna á svæðinu og höfðu fengið ríkulega heimanfýlgju
þegar þær vora settar. Einnig var hinum þremur útkirkjum
sem höfðu fulla messuskyldu þjónað af kirkjum úr þessum
hópi og virtist sem aukaprestur hafi verið við þær kirkjur.
Þótti þetta benda til þess að kirkjumar hefðu gegnt
miðstöðvarhlutverki í kirkjulegri þjónustu í héraðinu.23
Þegar talað er um kirkjulegt miðstöðvarhlutverk er
átt við að kirkjumar hafi verið nægilega stórar til að taka
við söfnuði. Starfsvæði kirkjunnar, það er þing hennar, hafi
verið allstór (u.þ.b. 20 bæir eða fleiri) og að þar hafi verið
samankomnir nokkrir klerkar sem bæði sungu tíðir, veittu
almenna sálnahirðingu og kristilega uppfræðslu heimafýrir
og við nærliggjandi heimiliskirkjur sem vora án fastráðins
prests.24
Þegar máldagar kirkna era skoðaðir eru það yfirleitt
sömu atriðin sem gefa vísbendingu um að tiltekin kirkja
hafi verið mikilvæg og staðið ofarlega í hinu lagskipta
kerfi kirkjunnar. í fýrsta lagi má nefna eignir og auðlegð
í löndum og lausum auram, ítökum og búsmala en
slíkt er undantekningarlítið talið samviskusamlega upp í
máldögunum. I öðra lagi mætti nefna fjölda tíundarskyldra
bæja og útkirkna sem lágu undir kirkjuna og í þriðja lagi
góðan bókakost og kirkjuskrúða. Síðast en ekki síst veitir
prestskyldin (þ.e. greiðsla til prests) góða hugmynd um
stöðu kirkju en fjölmennt klerkalið er eitt höfuðeinkenni á
meiriháttar kirkjum og kannski einna helst það sem gefur
tilefni til að ætla að þeim hafi verið ætlað stærra og meira
hlutverk en öðrarn kirkjum.25
Samkvæmt máldaga firá 1318 áttu til að mynda að
ril k'irlóotijr. tT-A>ViAl^otir 1iýmal«iá tncýálo tanáí'ny.ntfi i
y»r k)-r wtijgi *riliii»i$r ninicn'-Jvv va oclimuléj
iritnO^ íniVru* 'uto*titi«ÍMi
-‘“17* * , V
Air-vH-yrtr mtircr Arottwi
u.*vr <rimttiMuv?tA J>AtcfhUi^v*
hajivtf’hv-tnM' ítynj ciTrrnm^r -cÍAf vvuOi
.vrAti^A.v.wfoft'J.yir tj'l^j.vh<tWþv»r«nyv«m AtyvHljjfiniwií:
y«r Ima'fr. ■?ocnt (Hftoiftwj»uj>ov<ýeýíirretfl«rar
-liíllmiiKV oc4fivu'Alirumtt.\iÝ.irtHy< ívt«>c|'.iut11i»ti» ý j
iat- c. ty-. 11 at>4 t TKþrCxvy 'tiaiy 1C1 T',.ltí < mpffV.i fcUW.títlí -mil. A
UaU Tuffr ^n^i'inArk fv-ÍEW?in or ftttnó ýó cfltact faaftitnju ■ T
t m- OaikU t.iV 1#..iXtlfr'oVVÍr^jmYutlOrunJ'Ar ftdjrr.K IV^,. ^
lU'ithr 14>áffv4fA'nVlftlþ A.iSclfrt<Wm|>*íft«^».tW.$«t4f. á.i
ftíV* 4* V, X
'xji WjV r t'í.ttk' ífkrufcífy*
$&&& * *4‘v'
■4*y ''"****' aivW.'.iíf^
A;' '4 . 'i
->v»bh ;-náPif^Sl
;* f.'AS.-ív: srU-1.*' C' «r niiKcf
oí - % *' A.-.vJrW.í.
■ - :'iVs-u'?t >,HtU ...Ahjatt
P | i t.'wu'
„'vtp-'VVt cfiV c;
• '"•5«'AV*W »««»•
*** y n.w■
LSMta^fct'SÍ

Reykholtsmáldagi, elsta varðveitta skjal í frumriti á íslandi, er fyrsta heimild um
stað í Reykholti. Elsti hluti máldagans er talinn vera frá seinni hluta 12. aldar.
vera á sjö kennimenn Grenjaðarstað: „Hier skulu vera prestar.
ij. oc hinn þridie ef þing fýlgia til reykia. diakn og subdiakn. oc
ij. adrer klerkar þeir er lesa mega j tijdum.“26 Hvergi á landinu
voru fleiri klerkar við stað eða bændakirkju en á Grenjaðarstað.27
Annars er Grenjaðarstaður nokkurt öfgadænú og óalgengt var að
klerkar væra fleiri en þrír við eina kirkju. Algengast var að einn
prestur væri við hveija kirkju en ef tekið er mið af máldagasafni
Auðuns rauða Hólabiskups (1313-1322) frá árinu 1318, sem er
elsta heildstæða máldagasafn í landinu, þá vora 62% prestskyldra
kirkna með einn prest og 38% með tvo klerka eða fleiri. í safni
Auðuns era máldagar 95 kirkna og á 36 þeirra vora tveir eða
fleiri klerkar. Af þessum 36 kirkjum áttu 27 þeirra að hafa tvo
klerka, í flestum tilvikum prest og djákna en einstaka sinnum tvo
presta.28
Ef htið er á aðstæður í Borgarfjarðar- og Mýrasýslu kemur
í ljós að þegar Vilkinsbók var tekin saman árið 1397 vora á sjö af
24 alkirkjum tveir eða fleiri klerkar. Auk Reykholts vantar tölur
um fjölda klerka í Hítardal en gera má ráð fýrir að þeir hafi verið
nokkrir á hvoram stað fýrir sig. Hlutfallið í Borgarfjarðar- og
Mýrasýslu er sanrkvæmt þessu 29% sem er öllu lægra en hlutfallið
í Norðlendingafjórðungi. En ef Reykholt og Hítardalur era
tekin með í reikninginn fer hlutfallið upp í 37,5%. Flestir vora
klerkarnir í Stafholti eða finun talsins, á Gilsbakka, í Bæ og í
Görðum vora þrír en í Saurbæ á Hvalfjarðarströnd, á Melum og
á Borg vora tveir.2y
22 SAGNIR