Sagnir - 01.06.2003, Side 52

frásögn hans af leit, sem er oft eins og ferð án fyrirheits, en
jafnframt leit að fyrirheitum, merkingu og tilgangi.
„Persónurnar eru oftast nafnlausar, og það
er tíðum erfitt að greina á milli þeirra, auk
þess sem þær eiga til að renna saman eða
klofna sundur; iðulega er ógjörningur að
henda reiður á hver segir frá, sjónarhomið
rásar til á afar ruglingslegan hátt, tíminn er á
tjá og tundri, litlir tilburðir em til að skapa
sögufléttu og umhverfi sögunnar tekur næsta
ólíkindalegum hamskiptum.”8
Þessar bækur Thors Vilhjálmssonar vöktu mikla athygli
gagnrýnenda og bókmenntafólks en þóttu torskildar og
náðu lítilli útbreiðslu meðal almennings.
Sögur Svövu Jakobsdóttur einkennast hins vegar
af því að hún nálgast módernismann á mjög meðvitaðan
pólitískan hátt. I smásagnasafninu Veisla undir grjótvegg
(1967) kemur nútímakonan loksins inn í íslenskar
samtímabókmenntir þar sem Svava fjallar um arftekið
hlutverk konunnar sem móður og húsfreyju í hinu
nýja, steinsteypta borgarsamfélagi. Hún beitir gjarnan
sálfræðilegum lýsingum og glatað frelsi er áberandi
viðfangsefni í sögunum. Ofrelsið er ekki síst fólgið í því
að fólk er á valdi eigin krafna til lífsins, lífshátta sem ógna
tilveru þess og hóta að gera það að hlut meðal hluta.
Leigjandinn (1970) er sennilega þekktasta skáldsaga Svövu
Jakobsdóttur. Sagan segir frá ungum hjónum í Reykjavík
sem taka inn á sig tortryggilegan leigjanda. Frásögnin
einskorðast við sjónarhom konunnar og gerist innan veggja
heimilisins.9 Bókin er raunar á fleiri en einu plani því hún
hefur líka verið lesin sem allegóría um vem bandaríska
hersins hérlendis þar sem hjónin em þá fulltrúar íslensku
þjóðarinnar en leigjandinn í hlutverki hersins. Leigjandanum
hefur raunar verið gefin hápólitísk merking á fleiri en einn
veg og hún talin búa yfir ádeilu á stöðu kvenna innan
fjölskyldunnar, stöðu fjölskyldunnar í kapítalísku þjóðfélagi
og stöðu Islands gagnvart umheiminum. Sagt hefúr verið
að í bókum Svövu Jakobsdóttur sé kúgun venjulegra
íslenskra kvenna tekin til beinnar umræðu í fyrsta skipti í
sögu íslenskra bókmennta og einmitt þess vegna hafi hún
þurft að beita nýjum frásagnaraðferðum til að kveða sér
hljóðs innan hefðbundinnar karllegrar bókmenntahefðar.
Enda hafa sögur hennar verið skilgreindar sem einhver
bitrustu vopn er íslenskri kvennahreyfmgu hafi verið fengin
í hendur.10 Með þeirri vinstrisinnuðu, hápólitísku afstöðu
sem birtist í skrifum Svövu, bæði varðandi kvennapólitík
og herstöðvarmálið, verður viðfangsefni hennar að mörgu
leyti svipað því sem síðar varð hjá nýraunsæishöfundum
áttunda áratugarins, þó að frásagnaraðferðin sé auðvitað allt
önnur.
Vart þarf að taka fram að auðvitað voru fleiri íslenskir
rithöfundar að skrifa texta undir módemískum áhrifum.
Má þar nefna höfunda eins og Jakobínu Sigurðardóttur,
Þorstein frá Hamri og Steinar Siguijónsson. Tímabil
hinna módernísku skáldsagna reyndist fremur stutt og
endasleppt hérlendis. Upp úr 1970 hófst tími nýraunsæis í
skáldsagnagerð. Ahriffornibyltingarinnar voru þó örugglega
mun víðtækari en virst getur í fljótu bragði og opnuðu
Ævar Kvaran, Sigríður Þorvaldsdóttir og Róbert Amfinnsson í hlutverkum
sínum í Pijónastofunni Sólin sem sett var upp í Þjóðleikhúsinu 1962.
marga möguleika fýrir þá sem á eftir komu. Módernisminn
hefur reyndar sjaldan notið almannahylli, jafnvel þó ýmsir
áhrifamestu rithöfundar tuttugustu aldar teljist módemistar og
ekki orðið að viðtekinni hefð.11 En formbyltingin skilaði sér
líka í endurnýjuðum áhuga á hlutverki skáldsögunnar og benda
má á að sagnagerð Guðbergs Bergssonar og Svövu Jakobsdóttur
tók á félagslegum vemleika og vandamálum samtíðarinnar.
Jafnvel gæti virst að hjá þeim séu aðferðir nýrrar raunsæisstefnu í
mótun.12 Svo mikið er víst að tengsl módernisma og nýraunsæis
em djúpstæðari en ólíkur frásagnarmáti þeirra gefur til kynna.
I samanburði við þau hatrömmu átök sem urðu í kringum
miðja öldina þegar nýjungar voru að ryðja sér til rúms í
bókmenntum er ekki hægt að segja að miklar deilur hafi skapast
um reykvískt leikhstarlíf þess tíma.13 Á meðan beðið var eftir
formbyltingu skáldsögunnar (margir kepptust reyndar við að
gefa út dánarvottorð hennar) beindist þó vaxandi áhugi að
leikhúsinu. Jafnvel sjálfur Halldór Laxness kvaðst orðinn leiður
á ritun skáldsagna og sagðist hafa snúið sér að leikritagerð.
Leikrit hans, Strompleikurinn (1961) og Ptjónastofan Sólin
(1962) hlutu reyndar frentur falegar viðtökur. Olafur Jónsson
bókmenntafræðingur og gagnrýnandi taldi þau „þó tvímælalaust
hið nýstárlegasta sem borið hefur við í íslenskri leikritun um
ár og dag, gamanleikir þessir þar sem tveir heimar, sannur og
loginn, blekkingar og vemleika, gangast á og endanlega eyða
hvor öðrurn, kunna að reynast haldbetri leikhúsverk en nú mun
almennt talið, ef upp vekjast leikhúsmenn til að leysa þá undan
úreltri raunsæishefð í sviðsemingum.“14 A þessu rná skilja að
50 SAGNIR