Sagnir - 01.06.2003, Blaðsíða 75

LAXNESS - FYRSTI NEYTANDINN
♦ ♦ Fyrsti neytandinn ♦ ♦
Mikið hefur verið rætt og ritað um áhrif Halldórs Laxness á
Islendinga fyrr og síðar. Mismunandi túlkunaraðferðir leiða
til ólíkra niðurstaðna en að lokum ber flest að sama brunni.
Halldór er risi í íslensku bókmenntalífi og angar hans teygja
sig víða um íslenskt samfélag. Hann kom víða við í skrifum
sínum og hikaði ekki við að setja frarn róttæka gagnrýni á
ýmislegt sem honum þótti miður fara í þjóðfélaginu. Halldór
Laxness var ekki aðeins skáldið mikla sem í fflabeinsturni velti
fýrir sér hinum stóru spurningum um lífið, dauðann og ástina.
Honum var sérlega umhugað um lífshætti og siði Islendinga.
Hann gerðist mikill talsmaður fágaðrar framkomu, hreinlætis
og almennra mannasiða. Hafldór var ákafur baráttumaður
ákveðinnar tegundar siðvæðingar. Hann var sigldur maður og
hafði á ferðum sínum erlendis notið samvista við fólk sem lifði
við önnur skilyrði en flestir íslendingar. Hann vildi kynna þessa
lífshætti fyrir löndum sínum og gerði það svo eftir var tekið með
skrifum sínum, framkomu og lífsstíl.
Halldór var sjálfur neytandi og setti í greinum sínum fram
ákveðin neytandasjónarmið sem voru mjög nýstárleg. Svipuð
sjónarmið má enn í dag sjá á síðum dagblaðanna. Halldór vildi
kasta þungum byrðum fortíðar, hann var ekki hrifin af íslenska
þjóðbúningnum og hvatti ungar reykvískar stúlkur jafnvel til að
skerða hár sitt í samræmi við hina nýju evrópsku tískustrauma.
Það kann að virðast einkennilegt að skáldið mikla hafi verið
svo upptekið af málum sem við fyrstu sýn sýnast svo hégómleg
og jafnvel tilgangslaus í samanburði við hinar stóru lífsins gátur.
Engu að síður skiptu mörg þeirra mála sem Halldór vakti athygli
á miklu máli fyrir íslendinga og heilsu þeirra. Þar má til dæmis
nefna baráttu hans fýrir notkun tannburstans, betri húsakynnum
og rafvæðingu sveitanna.
Erfitt er að gera sér grein fýrir því hvort prédikanir Halldórs
um þessi efni höfðu raunveruleg áhrif á hinn íslenska einstakling
og hegðun hans. Skrif hans vöktu þó athygli og upp spruttu
deilur um réttmæti þessarar gagnrýni á íslenskt samfélag sem
„ósiðvætt”. Margir tóku skrif hans nærri sér og þótti að sér og
sínum vegið af ósanngirni. Þar stóð í firemstu víglínu sveitafólk
sem taldi Halldór mála lífshætti til sveita of dökkum litum og
skorta skilning á hinni fomu arfleifð íslendinga. Hér verða þessar
skoðanir Halldórs reifaðar og tilraun gerð til að greina hvatann
að baki siðvæðingarhugmyndum hans.
♦ ♦ Á þröskuldi nýrra tíma ♦ ♦
Það er kunnara en frá þurfi að segja að íslenskt þjóðfélag tók
miklum og hröðum breytingum á 20. öld. Sú þrautþvælda
klisja að íslendingar hafi dag einn skriðið út úr moldarkofunum,
kastað af sér votum sauðskinnsskónum og gengið sperrtir inn
í nútímann er vissulega ekki komin til af engu. I byijun 20.
aldar hafði bylgja nýrrar siðmenningar og tækniframfara skollið
með þunga á Vesturlöndum. Þótt hið gildishlaðna hugtak
ffamfarir hljómi hálf hjákátlega í ljósi þess skipbrots sem evrópsk
siðmenning beið í hömiungum heimsstyijaldanna, þá vom þær
breytingar sem urðu í kjölfar iðnbyltingar engu að síður stórar í
sniðum. íslendingar vom ekki samstíga Vesturlöndum í þessari
þróun. Færa má rök fýrir því að Islendingar hafi ekki tekið sitt
stökk inn í nútímann fýrr en með seinni heimsstyijöldinni. Hér
á landi vom aðstæður lengst af allt aðrar, þéttbýlisþróun var hæg,
engin öflug borgarastétt og lítið um iðnað.
Tímabilið ffá lokum fýrri heimsstyijaldar ffam
til 1930 var um margt sérstakt. Kristinn E. Andrésson
lýsir ástandinu svo „ ... algjört formleysi, óskapnaður.
Þjóðfélagið á enga fasta mótun, bókmenntirnar enga
ákveðna stefnu.1'1 Fullveldið var rétt skriðið upp á land
og margir gerðu tilraunir til þess að smíða sjálfsmynd hins
nýja Islendings sem vissi ekki í hvom fótinn hann átti að
stíga. Islensk bændamenning rakst af krafti á við menningu
millistríðsáranna í Evrópu og ungir menntamenn reyndu
af öllum mætti að skapa sína eigin sjálfsmynd við þessi
sérstöku skilyrði. Halldór Laxness var einn þessara ungu
manna þó svo hann hafi verið sér á báti í flestum málum er
vörðuðu íslensku þjóðina.
Vefarinn ntikli frá Kasmír kom út árið 1927. Margir
telja Vefarann marka upphaf íslenskra nútímabókmennta.2
Fyrir höfundarlaunin hélt Hafldór vestur til Bandaríkjanna
vorið 1927. Þar skrifaði hann greinar um ýmis efni og kom
hluti þeirra út í Alþýðubókinni árið 1928. I Bandaríkjunum
dreif margt á daga Halldórs og gerði hann m.a. tilraunir
til þess að koma sér á ffamfæri í kvikmyndaheiminum
í Kalifomíu.3 Dvölin vestanhafs markaði tímamót í lífi
skáldsins. Þegar hann kom þaðan um áramótin 1930 var
hann orðinn sannfærður sósíalisti.4
Greinar þær sem Halldór skrifaði á 3. áratugnum sýna
að hann hafði mikinn áhuga á því samfélagi sem hann var
hluti af.5 Hann vildi taka þátt í því að byggja upp Island
og hanna siði Islendinga. Hann skrifaði töluvert margar
greinar um þjóðfélagsmál í bæði Vörð, tímarit íhaldsmanna
og Alþýðublaðið. Margar þessara greina komu út árið 1986
Halldór Laxness var ungur er hann byrjaði að hafa áhyggjur af menn-
ingarástandi á Islandi.
SAGNIR 73