Læknablaðið - 15.02.2000, Síða 31

FRÆÐIGREINAR / KRABBAMEIN
dómurinn finnst fyrr, og árangursríkari meðferðar.
Ekki er unnt að koma í veg fyrir myndun brjósta-
krabbameins og greinist forstig sjúkdómsins sjaldan
án skipulegrar leitar með brjóstaröntgenmyndatöku
(3). Reglubundin brjóstamyndataka er öruggasta
leiðin til að finna brjóstakrabbamein áður en það
gefur einkenni. Hefur hún samkvæmt fjölda rann-
sókna leitt til lækkunar á dánartíðni um 30% af völd-
um sjúkdómsins hjá konum á aldrinum 50-69 ára
(4,5). Greining brjóstakrabbameins á byrjunarstigi
bætir ekki einungis lífslíkur kvenna heldur eykur hún
möguleika á að minni lýti fylgi aðgerðum. Viðamikl-
ar sænskar og breskar rannsóknir hafa sýnt að konur
sem ekki mæta reglulega í myndatöku, greinast með
lengra gengið brjóstakrabbamein, en þær sem mæta
reglulega og eru jafnframt líklegri til þess að deyja úr
sjúkdómnum (6-9).
Hér á landi hófst reglubundin leit að brjósta-
krabbameini með röntgenmyndatöku síðla árs 1987
og er öllum konum 40-69 ára boðin þátttaka á tveggja
ára fresti (1). Mæting íslenskra kvenna í reglubundna
myndatöku hefur ekki verið eins góð og almennt
gerist í nágrannalöndum okkar (1,4,7,10,11). Sam-
kvæmt tölum frá Krabbameinsfélagi íslands yfir árið
1998 var mæting í myndatöku á tveggja ára fresti
63% og á þriggja ára fresti 72%, sem er töluvert lægra
en sambærileg mæting í leghálsleit (1). Mætingarhlut-
fall kvenna hefur verið nokkuð stöðugt milli ára, en
er misjafnt eftir landshlutum, hæst á Austur- og Suð-
urlandi en lægst á Stór-Reykjavíkursvæðinu (1).
I fjölda erlendra rannsókna hefur verið leitað skýr-
inga á því hvers vegna konur mæta ekki í brjósta-
myndatöku. Þær hafa til dæmis sýnt að hvatning frá
einkalækni er besti einstaki forspárþátturinn fyrir mæt-
ingu í myndatöku (12-15). Pá hefur einnig komið
fram að ótti við geislun (14) og ótti við sársauka (16,
17) stuðla að verri mætingu og einnig þekkingar-
skortur á gagnsemi myndatökunnar (18-20).
Eina vitneskjan um hvað hindrar íslenskar konur í
að mæta í brjóstamyndatöku er að finna í óbirtum
könnunum Krabbameinsfélagsins. A árinu 1997 var
gerð símakönnun á vegum félagsins á viðhorfum ís-
lenskra kvenna til leitarstarfsins (21). Heildarfjöldi
svarenda í könnuninni var 343 konur. Niðurstöður
sýndu meðal annars að ótti við sársauka og geislun
drógu úr mætingu í brjóstamyndatöku. Þá kom fram
að því óánægðari sem konur voru með þjónustu leit-
arstöðvarinnar þeim mun óreglulegri var mæting í
myndatöku. Langmestrar óánægju gætti með að-
stöðu við bið í sloppum og því næst viðmót læknis.
Efniviður og aðferðir
Við undirbúning þessarar rannsóknar voru tekin
ítarleg viðtöl (in-depth-interviews) við 12 íslenskar
konur til að fá betri skilning á því hvað hindri þær í að
mæta í brjóstamyndatöku. Innihaldsgreining (con-
tent analysis) viðtala gaf til kynna sömu hindranir
fyrir mætingu og fram höfðu komið í fyrri rannsókn-
um (eins og ótta við geislun og sársauka, óánægja
með þjónustu leitarstöðvar og viðmót sérfræðinga).
Einnig kom fram þekkingaskortur á gildi myndatöku
hjá konum sem ekki mættu eða mættu óreglulega.
Við samsetningu spurningalista fyrir þessa rannsókn
var höfð hliðsjón af niðurstöðum úr þessum viðtöl-
um, niðurstöðum erlendra rannsókna (22-24) auk
innlendrar rannsóknar (21). Náði spurningalistinn til
ótta við geislun og sársauka, þekkingar á því hvenær
mæta á í myndatöku, áhrifa einkalæknis (kvensjúk-
dóma- eða heimilislæknis) og viðhorfa til leitarstöðv-
ar Krabbameinsfélags Islands.
I rannsóknum um áhrif ólíkra þátta á mætingu í
brjóstamyndatöku er konum gjarnan skipt í tvo
hópa, þær sem hafa mætt og þær sem ekki hafa mætt.
Nýrri rannsóknir hafa hins vegar sýnt fram á, að tví-
skipting af þessu tagi er of einföld (22,23). Til dæmis
hefur komið fram að aðrir þættir standa í vegi fyrir
mætingu kvenna sem aldrei hafa mætt eða hætt að
mæta og þeirra sem mæta óreglulega. í þeirri rann-
sókn sem hér er greint frá var tekið mið af þessum
ábendingum og voru niðurstöður greindar út frá fjór-
um aðlögunarstigum (stages of adoption) að mæt-
ingu í brjóstamyndatöku eins og þau hafa verið skil-
greind í svonefndu Pverkenningarlegu líkani um
hegðunarbreytingu (The Transtheoretical Model of
Behavior Change, TTM) (22,23,25). Á fyrsta aðlög-
unarstigi þessa líkans, foríhugun (precontemplation),
eru konur sem aldrei hafa mætt í myndatöku og kon-
ur sem hafa einhvem tímann mætt en hafa hætt að
mæta. Þessar konur eiga það allar sameiginlegt að
hafa ekki í hyggju að mæta næst á þeim tíma sem
mælt er með. Undir annað aðlögunarstig, íhugun
(contemplation), falla konur sem aldrei hafa mætt
eða konur sem mætt hafa óreglulega, en hafa í hyggju
að mæta á þeim tíma sem mælt er með. Á þriðja stigi,
framkvæmd (action), eru konur sem mætt hafa einu
sinni eða oftar í myndatöku, en aðeins sú síðasta var
á þeim tíma sem mælt er með. Fjórða aðlögunarstig-
ið, viðhald (maintenance), nær til kvenna sem hafa
mætt að minnsta kosti tvisvar sinnum á réttum tíma í
myndatöku. Konur á síðustu þremur aðlögunarstig-
um eiga það allar sameiginlegt að hafa í hyggju að
mæta á þeim tíma sem mælt er með.
Eitt þúsund konur á Stór-Reykjavíkursvæðinu, á
aldrinum 40-69 ára, voru valdar af handahófi úr boð-
unarskrám leitarstöðvar Krabbameinsfélags íslands
og þeim sendir spurningalistar í pósti. Áður höfðu ver-
ið fjarlægðar úr skránni konur sem greinst höfðu með
brjóstakrabbamein og var það gert með samkeyrslu
úrtakslista við Krabbameinsskrá. Alls tóku 654 konur
þátt í rannsókninni. Eftirtaldar ástæður voru fyrir því
að konur tóku ekki þátt: spumingalisti var endursend-
ur af þeim sjálfum (14,5%), þær fundust ekki (7,4%)
og annað (12,3%). í þann flokk falla þær sem svöruðu
ekki vegna veikinda, áhugaleysis, tímaskorts, of flók-
Læknablaðið 2000/86 109