Læknablaðið - 15.02.2000, Síða 40

FRÆÐIGREINAR / ATVINNUSJÚKDÓMAR
starfsmanna í snyrtingu. Þar taka þeir hvert flak
fyrir sig, hreinsa úr því orma og bein með hníf.
Með öðru færibandi flyst fiskurinn áfram í pökkun
og síðan í tækjasal þar sem fiskurinn er settur í
frysti.
Krafa um aukin afköst við framleiðsluna hefur
að líkindum verið hvati þess að verk- og tækni-
fræðingar voru fengnir til að hanna flæðilínur enda
lá fyrir skýrsla frá 1985 (3) sem sýndi að afköst ís-
lenskra frystihúsa voru mun minni en sambæri-
legra húsa í Noregi og Danmörku. Með tilkomu
flæðilína á árunum 1987-1990 eru verkefnin af-
mörkuð og einfölduð þannig að hver starfsmaður
hefur mjög takmarkað verksvið. Ekki er kunnugt í
hve miklum mæli þekking á neikvæðum áhrifum
einhæfrar vinnu og síendurtekinna hreyfinga á
heilsu manna (4-7) var notuð þegar flæðilínan var
hönnuð. Frá fiskvinnsluhúsum fengust þær munn-
legu upplýsingar að tilkoma flæðilína hafi að jafn-
aði aukið framleiðni húsanna um 25% og vinnu-
mælingar (method-time-measurement analysis)
sýndu 8% afkastaaukningu meðal fiskvinnslu-
kvenna sem unnu við snyrtingu.
Hver starfsmaður við snyrtingu hefur sérstakt
vinnuborð með lýsingu upp í gegnum borðið sem
auðveldar snyrtingu flakanna. Starfsmenn ná í
flökin með því að teygja sig eftir þeim á færibandið
en vinnuborðið er á milli þannig að þeir þurfa að
teygja sig 40 til 60 cm frá borðbrún eftir hverju
flaki. Það tekur oftast um 10-20 sekúndur að
snyrta hvert flak, háð því hvers konar hráefni er
verið að vinna með.
Hnífar eru einu handverkfærin sem notuð eru
hvort heldur verið er að týna orma úr fiskinum,
skera bein úr eða búta fiskinn niður í bita. Sömu
hnífarnir eru notaðir við snyrtingu óháð því hvaða
fisk er verið að vinna.
Við flæðilínur eru pallar sem konurnar standa á
og geta þær stillt hæð pallanna og þannig getur
hver og ein haft hæfilega vinnuhæð. A pöllunum
eru oftast gúmmímottur til að auka mýktina þegar
staðið er. Frá því um 1990 hefur starfsmönnum
gefist kostur á sérstökum stígvélum sem gefa góða
mótstöðu á hálum og blautum gólfum. Víðast hvar
er hægt að standa og sitja til skiptis við vinnuna.
Boðið er upp á stillanlega tyllistóla, en slíkir stólar
eru án bakstuðnings og aðallega hugsaðir til að
minnka álag á fætur.
Það er löng hefð fyrir því að það séu nánast ein-
göngu konur sem vinna við að snyrta flökin. I véla-
sal, við vélar sem afhausa fiskinn og flaka, vinna
bæði kynin. Hefðbundið verksvið karla er að
vinna í móttökusal þar sem tekið er á móti fiskin-
um og í tækjasal þar sem pakkaður fiskur er settur
í frystitæki og síðar pakkað í stærri einingar. Meg-
in munurinn á störfum karla og kvenna í fisk-
vinnsluhúsum er að kvennastörfin eru fábreyttari
og eru þær meira og minna á sama stað allan
vinnudaginn. Störf karlanna eru fjölbreyttari bæði
verkefnin sjálf og meiri hreyfanleiki í starfi. Karl-
arnir ná beint og óbeint sambandi við fleiri á
vinnustaðnum en konurnar gera og fá því frekar
óformlegar upplýsingar um margt er tengist vinn-
unni. Konurnar eru einangraðri í sinni vinnu og
hitta færri (8).
Launakerfið var afkastahvetjandi bæði fyrir og
eftir tilkomu flæðilína. Áður var það einstaklings-
bónus þar sem afköst hvers einstaklings voru
mæld og greitt eftir magni. Með tilkomu flæðilína
var tekinn upp hópbónus þar sem allir starfsmenn
fá greitt eftir heildarafköstum í fiskvinnsluhúsinu.
Það tekur langan tíma að ná hámarksafköstum og
skapar það oft óánægju meðal reyndra starfs-
manna þegar lítt þjálfað fólk kernur til starfa og er
sett inn í hópbónus eftir einhverja aðlögun (8). Við
gæðaeftirlit var áður hægt að rekja mistök eða illa
unna vöru til einstaklinganna en við flæðilínu og
með hópbónus er ekki hægt að hafa eftirlit með
störfum hvers einstaklings. Þó er breyting á þessu
með tilkomu allra nýjustu flæðilína þar sem hægt
er að hafa eftirlit með afköstum og gæðum frá
hverjum einstaklingi og vekur það spurningar um
hvort farið verður aftur í einstaklingsbónus þegar
fram líða stundir.
Hefðbundinn vinnudagur er átta tímar og unn-
ið er fimm daga vikunnar. Hádegishlé og kaffitím-
ar fyrir og eftir hádegi eru samningsbundnir. Auk
þess er víða 5-10 mínútna hlé fyrir og eftir hádegi
sem sums staðar eru nýtt til hléæfinga.
Áður en flæðilínurnar komu til var algengara
að konur við snyrtingu hefðu einnig það verkefni
að vigta flökin og pakka. Þá unnu gjarnan tvær til
þrjár konur saman við eitt borð og skiptust á við
þessi þrjú verkefni. Vinnuborð voru ekki stillanleg
og vinnustólar sjaldgæfir. Á þeim tíma þurfti að
lyfta og bera meira en nú er þegar konurnar þurftu
að sækja fiskinn í bökkum. Eftir tilkomu flæðilínu
varð minna um verkvíxlun milli starfa.
Efniviður og aðferðir
Bæði árin 1987 og 1993 voru listar með nöfnum og
heimilisföngum starfsfólks fiskvinnslunnar fengnir
hjá forsvarsmönnum frystihúsanna. Spurningalisti
var sendur heim til þátttakenda. í báðum tilfellum
var notaður norrænn spurningalisti, sem starfshópur
á vegum norrænu ráðherranefndarinnar hafði samið
en þýddur hafði verið á íslensku (2,9). Auk spurn-
inga um óþægindi frá hreyfi- og stoðkerfi var spurt
um vikulegan vinnutfma og starfsaldur. Árið 1993 var
einnig spurt um vinnuaðstæður og álit fólks á því
hvort flæðilínur hafi bætt vinnuaðstæður.
Árið 1987 var öllum starfsmönnum átta fisk-
vinnslufyrirtækja, samtals 370 einstaklingum, send-
ur spurningalistinn og svöruðu 250 manns (67,6%),
116 Læknablaðið 2000/86