Læknablaðið - 15.02.2000, Blaðsíða 69

UMRÆÐA & FRÉTTIR / ÍÐORÐASAFN LÆKNA 119
Ofhæring, ofnæmi og veira
Jóhann Heiðar
Jóhannsson
Netfang:
johannhj@rsp.is
Um tillögugerð sína sagði Vil-
niundur: „Þótti mér nú sem
valið stæði á milli orðanna væra
og veira. Svo mjög sem ég hefði
kosið hið fyrrnefnda orð vegna
miklu nánari hljóðlíkingar,
hafnaði ég því þó vegna lifandi
sjúkdómsmerkingar þess, sem
ég óttaðist að gæti valdi rugl-
ingi.“
Sigurður Pétursson. gerlafræð-
ingur, hafði þetta að segja um
nýyrði Vilmundar: „Nafnið veira
hefur líka verið notað á þennan
lífveruflokk í íslensku máli, en
hefur ekkert fram yfir orðið
vírus nema tilgerðina. Orðið
vírus fer vel í málinu og beygist
eins og prímus."
Hirsutism
Guðmundur Arason, kvensjúkdómalæknir, hafði
samband og óskaði eftir umfjöllun um fræðiheitið
hirsutism. Hann var að þýða erlendan texta fyrir
sjúklinga sína og líkaði ekki það heiti sem íðorðasafn
lækna birtir, ofloðna.
Hirsutus er latneskt lýsingarorð sem merkir ann-
ars vegar: loðinn, stríðhœrður, úfinn, og hins vegar:
grófur, ófágaður. Latneska viðskeytið -ismus er talið
komið úr grísku, af -ismos, og birtist í ensku sem -ism.
Það er, samkvæmt læknisfræðiorðabók Stedmans, oft
notað í samsettum heitum þegar á ferðinni er: 1. lœknis-
fræðilegt fyrirbœri eða sjúkdómur sem stafar af eða
felur í sér sértœkt ástand. 2. ástundun, iðkun, kenning.
Hirsutismus ætti samkvæmt þessu að vera læknis-
fræðilegur kvilli eða sjúkdómur sem hefur í för með
sér afbrigðilegan hárvöxt. Flestar tiltækar læknis-
fræðiorðabækur gefa til kynna að hirsutismus vísi fyrst
og fremst í karlmannlegan hárvöxt og háradreifingu
hjá konum. Þó er stundum tilgreint að
heitið geti einnig átt við um óeðlilegan
hárvöxt hjá börnum og fullorðnum af
völdum hormóna eða lyfja.
Oft er vísað í heitið hypertrichosis til
samanburðar, en sjaldnast er þó gefið til
kynna að um algjört samheiti sé að ræða.
Eitt orðasafnið lýsir fyrirbærinu einfald-
lega þannig að heitið hypertrichosis sé
notað um aukinn hárvöxt, almennt eða
staðbundið. Iðorðasafnið birtir samsetn-
inguna ofvöxtur hárs sem þýðingu á
hypertrichosis og gisið hár sem þýðingu á
hypotrichosis. Ef til vill er ástæða til að
geta þess hér að trichosis er grískt heiti
sem er stundum notað í samsetningum
um sjúklegt ástand eða sjúkdóm í hári.
Upprunalega gríska heitið á hári er thrix,
en latneska heitið er pilus.
Vilmundur tók þó heitið veira í
notkun en varð síðar fyrir sárum
vonbrigðum þegar hann bar
tillögu sína undir aldavin sinn
Halldór Halldórsson, dósent, og
fékk svar málræktarmannsins og
nýyrðasafnarans: „Við ætlum að
kalla það viru.“
Ofhæring
I sjúkdómaskránni ICD-10 hafa verið
tekin upp heitin ofhæring og vanhæring.
Sé ekki sérstök ástæða til að aðgreina
hirsutismus og hypertrichosis getur of-
hæring dugað fyrir bæði. Guðmundur
getur því sagt sjúklingum sínum að ofhær-
ing geti fylgt tiltekinni hormónameðferð.
Ef beita þarf sérstakri nákvæmni, má
greina frá því að karlhæring geti látið á
sér bera í stað venjulegrar kvenhæringar.
Atopla
Bjöm Árdal, barnalæknir, hefur lengi knúið á með
beiðni um að fundið verði lipurt íslenskt heiti á því
sem atopia nefnist á latínu. Orðabók Stedmans segir
svo frá: Arfgengt ofnœmisástand gagnvart ofnœmis-
vökum íumhverfi. Ofnœmisviðbragð aftegund Ifylg-
ir framleiðslu á IgE mótefnum og fram geta komið
astma, frjónœmi (hay fever) eða húðbólga (atopic
dermatitis).
Orðið er samsett úr hinu neitandi forskeyti a- og
orðhlutanum top- sem kominn er úr grísku, af orðinu
topus sem sagt er merkja staður eða svæði. Viðskeyt-
ið -ia er hér notað, eins og í mörgum öðrum læknis-
fræðilegum heitum af grískum uppruna, til að full-
gera heiti sem táknar sjúklegt ástand. Eftir uppflett-
ingar og orðarakningar í ýmsum orðabókum varð
niðurstaðan sú að upprunalega merkingin á atopia
gæti hafa verið eitthvað sem er undarlegt, framandi,
skrýtið eða ókunnuglegt.
Hvað er nú til ráða? Iðorðasafn lækna kemur ekki
að gagni því að báðum heitunum nafnorðinu atopy
og lýsingarorðinu atopic fylgja einungis spurningar-
merki (?). Engin íslensk heiti hafa því fundist meðan
ritsafnið var í smíðum. Síðan hefur að vísu verið
skráð heitið bráðaofnæmishneigð. „Bráðaofnæmi" á
við um ofnæmi af tegund I og „hneigð“ vísar í þá til-
hneigingu þessara einstaklinga til að sýna ofnæmis-
viðbragð. Óskað er eftir aðstoð við að finna íslenskt
heiti sem nálgast það að vera eins lipurt og það latn-
eska.
Veira
Undirritaður telur sig í vaxandi mæli verða varan við
það að ákafir fréttamenn gleymi því ágæta heiti veira
í stað latneska heitisins virus. Einn heyrðist meira að
segja tala um „víru“ í beljandi lýsingu á skelfilegum
sjúkdómsfaraldri sem yfir okkur gæti dunið á næstu
vikum. Það er sorglegt ef þetta góða heiti, veira,
tapast í flumbrugangi síbyljunnar.
Læknisfræðiorðabók Stedmans skilgreinir veirur
þannig: flokkur smitvera sem komast í gegnum síur
sem stöðva bakteríur, sjást venjulega ekki í Ijóssmásjá,
skortir óháð efnaskipti og geta ekki vaxið eða fjölgað
sér utan lifandi frumna. Til gamans má geta þess að
ein latneska orðabókin birtir orðin slím, eitur, sterk
lykt og selta til að þýða orðið virus.
Söguna um tilurð heitisins veira má lesa í ritsafni
Vilmundar Jónssonar, fyrrum landlæknis, Með hug
og orði, og birtist hún þar í grein frá 1955 sem hann
nefndi Vörn fyrir veiru, sjá ramma.
Læknablaðið 2000/86 139