Læknablaðið - 15.05.2005, Qupperneq 8

RITSTJÓRNARGREINAR
Runólfur Pálsson
Höfundur er nýrnalæknir
á Landspítala og dósent í
lyflæknisfræði í Háskóla
Islands.
Líffæragjafir á íslandi
- betur má ef duga skal
Frá því fyrsta árangursríka líffæraígræðslan var
framkvæmd í Boston í Bandaríkjunum árið 1954
hafa orðið undraverðar framfarir á sviði ígræðslu-
lækninga. Líffæraígræðsla er nú kjörmeðferð við
sjúkdómi á lokastigi í flestum lífsnauðsynlegum
líffærum. Skortur á líffærum er stærsta vandamál-
ið sem steðjar að ígræðslulækningum enda hefur
algengi sjúkdóma sem leiða til bilunar líffæra eins
og hjarta, lifrar, lungna og nýrna farið ört vaxandi
í vestrænum samfélögum. Biðtími eftir líffærum er
langur og árlega deyja í heiminum þúsundir sjúk-
linga á biðlista. A sama tíma og eftirspurnin eftir
líffærum til ígræðslu heldur áfram að aukast hefur
fjöldi líffæragjafa víðast haldist svipaður.
Líffæri til ígræðslu fást fyrst og fremst frá látnum
einstaklingum en einnig fást nýru í verulegum mæli
frá lifandi gjöfum. Forsenda þess að unnt sé að nýta
lfffæri frá látnum gjöfum er að einstaklingur sé úr-
skurðaður látinn þegar heiladauði á sér stað þannig
að hægt sé að fjarlægja líffærin áður en blóðrás
stöðvast. Hér á landi voru sett lög um ákvörðun
dauða og brottnám líffæra til ígræðslu árið 1991
þar sem skilgreint er að maður telst látinn þegar
óafturkræf stöðvun hefur orðið á allri heilastarfsemi
hans. I lögunum er gert ráð fyrir ætlaðri neitun svo
afla verður samþykkis nánustu ættingja fyrir líffæra-
gjöf ef ekki hefur áður legið fyrir ósk hins látna þar
að lútandi. Þessi lagasetning gerði kleift að nema
brott líffæri til ígræðslu hér á landi en fram að því
höfðum við eingöngu verið þiggjendur líffæra úr
sameiginlegum líffærabanka Norrænu ígræðslusam-
takanna, Scandiatransplant.
I þessu tölublaði Læknablaðsins birtist grein
Sigurbergs Kárasonar og samstarfsmanna hans (1)
er lýsir afturvirkri rannsókn á brottnámi líffæra
til ígræðslu frá látnum gjöfum á íslandi á árunum
1992-2002. Mesta athygli vekur að samþykki fyrir
líffæragjöf var einungis veitt í 60% tilvika þar sem
óskað var eftir henni og fór tíðni neitunar vaxandi
er leið á tímabilið. Þá voru 18 einstaklingar (3%
látinna) sem hugsanlega hefðu getað gefíð líffæri
ekki greindir sem mögulegir líffæragjafar. Þótt tíðni
samþykkis fyrir líffæragjöf hérlendis sé svipuð og
meðal margra annarra þjóða (2, 3) er hún of lág í
ljósi þess að skortur er á líffærum til ígræðslu. Af
sömu ástæðu er afar þýðingarmikið að öll heila-
dauðatilfelli séu uppgötvuð í tæka tíð svo að. ætt-
ingjar fái þann valkost að gefa líffæri hins látna.
Ekki er vitað hverjar eru meginástæður fyrir
neitun líffæragjafar hér á landi. Vissulega ber að
hafa í huga að þelta er afar viðkvæmt inálefni því
fjölskylda mögulegs líffæragjafa upplifir mikla sorg
og missi á sama tíma og óskað er eftir að hún gefi
líffæri hans. Hugsanlega hefur fræðslu fyrir al-
menning um líffæragjöf verið ábótavant. Einnig
þarf að hyggja að því hvernig staðið er að öflun
samþykkis fyrir líffæragjöf, einkum hvort læknar
og annað slarfslið gjörgæsludeilda sem annast
þetta erfiða hlutverk hafi fengið næga þjálfun og
hvernig henni er viðhaldið.
Ýmsar leiðir hafa verið reyndar til að fjölga
líffæragjöfum og hafa þær oft á tíðum verið um-
deildar. Meðal annars hafa verið gefin út sérstök
líffæragjafakort eða að ósk urn að vera líffæragjafi
hefur verið skráð á ökuskírteini. Reyndar kemur á
óvart að líffæragjafakort hafa lítil áhrif haft á fjölda
líffæragjafa í Bandaríkjunum og stafar það líklega
af því að engin lagaleg forsenda er fyrir hendi til
að halda til streitu vilja mögulegs gjafa gegn fjöl-
skyldumeðlimum ef þeir eru andvígir líffæragjöf
(4). Víða í Evrópu hafa verið sett lög sem gera ráð
fyrir ætluðu samþykki fyrir líffæragjöf (5). Veita
þau læknum lagalega heimild til að fjarlægja líffæri
til ígræðslu ef ekki liggur fyrir skráð neitun hlut-
aðeigandi einstaklings. Þær þjóðir sem hafa hæst
hlutfall líffæragjafa í heiminum, Austurríki, Belgía
og Spánn, búa allar við slíka löggjöf. Lengst hefur
verið gengið í Austurríki og Belgíu en þar er ekki
leitað samþykkis fjölskyldumeðlima fyrir brottn-
ámi líffæra hins látna. I flestum öðrum löndum er
leitað eftir samþykki fjölskyldu hins látna þrátt fyrir
að stuðst sé við ætlað samþykki. Þessi nálgun sem
grundvallast á samábyrgð allra þegna samfélagsins
hefur verið umdeild þar sem hún stríðir gegn sjálf-
sákvörðunarrétti einstaklinga. A síðustu árum hafa
komið fram hugmyndir um fjárhagslegan stuðning
til að hvetja einstaklinga til að gerast líffæragjafar
eða aðstandendur þeirra til að gefa líffæri að þeim
látnum. Meðal þess sem hefur verið nefnt er afslátt-
ur af iðgjöldum sjúkratrygginga fyrir þá sem hafa
líffæragjafakort. Loks hefur víða verið unnið að fjöl-
gun lifandi nýragjafa undanfarin ár, enda hafa rann-
sóknir sýnt að áhættan fyrir gjafann er mjög lítil (6).
Hér á landi er umræða um þessi mál fremur skammt
á veg komin. Landlæknisembættið hefur staðið
fyrir útgáfu fræðslubæklings um líffæragjafa sem
inniheldur líffæragjafakort en óljóst er hve miklum
árangri það hefur skilað. Grein Sigurbergs og sam-
starfsmanna ætti að hvetja til þess að þetta málefni
verði tekið til rækilegrar endurskoðunar.
Hvaða úrræði til að fjölga líffæragjöfum koma þá
til greina hér á landi? Mikilvægt er að efla fræðslu
404 Læknablaðið 2005/91