Læknablaðið - 15.05.2005, Blaðsíða 32

FRÆÐIGREINAR / GAGNAGRUNNUR
Öryggi upplýsinga af því tagi sem fara í íslenska
gagnagrunninn er vitaskuld afar mikilvægt.
Gagnrýni mín beinist að því hvernig áherslan sem
lögð hefur verið á dulkóðun, hefur skyggl á spurn-
ingar um samþykki. Tilhneigingin hefur verið sú
að einblína annaðhvort á dulkóðun eða samþykki.
En eins og réttilega hefur verið bent á (25), ætti
áhersla á samþykki alls ekki að draga úr nauðsyn
þess að tryggja persónuvernd og flóknar dulkóð-
unaraðferðir gefa ekki endilega góða ástæðu fyrir
því að líta framhjá samþykki. Væri sú leið farin að
leita eftir samþykki einstaklinga fyrir því að gögn
um þá yrðu færð í MGH, þá bæri að greina þeim
frá því hvernig öryggis og trúnaðar verður gætt.
Upplýsingaverndin væri þá einn þeirra mikilvægu
þátta sem menn þyrftu að taka með í reikninginn
þegar þeir velta því fyrir sér hvort þeir vilja taka
þátt eða ekki. En í staðinn er þeim sagt að gert sé
ráð fyrir samþykki þeirra því að upplýsingarnar
séu svo öruggar. Þannig hafa flóknar aðferðir við
dulmálslæsingu ekki aðeins verið notaðar til að
vernda gögnin heldur líka til að sniðganga spurn-
ingar um sjálfræði og samþykki þátttakenda.
Tæknileg gagnaleynd getur ekki sjálfkrafa
komið í stað samþykkis þátttakenda fyrir notkun
þeirra. Hún getur ekki heldur komið í stað þess
trausts sem ríkir alla jafna á milli sjúklinga og fag-
fólks (26). Það ætti að eftirláta hverjum og einum
þátttakanda að gera það upp við sig hvort hann
treystir eftirlitsaðilum, vísindamönnum og öðru
starfsfólki til að fara með viðkvæmar heilsufars-
upplýsingar um sig á ábyrgan hátt. Það skiptir einn-
ig miklu máli fyrir traust einstaklingsins að hann
feli siðanefndum og öðrum eftirlitsstofnunum að
taka ákvarðanir um varðveislu og notkun persónu-
legra upplýsinga um sig. Sökum þess hve áherslan
hefur verið einskorðuð við tæknilegar hliðar dul-
kóðunar og gagnaleyndar, hefur verið litið fram
hjá siðferðilegum hliöum persónuverndar sem eru
nátengdar samþykki einstaklinga og trausti þeirra
á eftirlitsstofnunum.
Samþykkisvandinn
Það flækir spurninguna um samþykki fyrir þátt-
töku í miðlæga gagnagrunninum að mismunandi
samþykkiskröfur eru fyrir gagnagrunnana þrjá
sem lýst var að ofan. I upphaflega frumvarpinu
um MGH var ekki krafist neins konar samþykkis
einstaklinga fyrir skráningu heilsufarsupplýsinga
í grunninn en sökum þrýstings, bæði alþjóðlegs
og innanlands, var þessu breytt í möguleika á úr-
skráningu. í lögunum er gert ráð fyrir því að þeir
sem ekki segja sig úr MGH hafi þar með samþykkt
að heilsufarsupplýsingar um þá megi skrá í gagna-
grunninn. Þetta er oft kallað ætlað samþykki (9).
Lögin kveða á um að sjúklingur megi hvenær sem
er krefjast þess að upplýsingar um hann verði ekki
skráðar í gagnagrunninn. Samkvæmt sérstöku sam-
komulagi, sem var undirritað 27. ágúst 2001, á milli
Islenskrar erfðagreiningar og Læknafélagsins, eiga
þátttakendur einnig kost á því að allar upplýsingar
um þá verði fjarlægðar úr grunninum, ef þeir kæra
sig um (27). En þetta mikilvæga samkomulag hefur
ekkert lagagildi. Hvað varðar ættfræðigrunninn,
sem innheldur dulkóðaðar upplýsingar byggðar
á „Islendingabók", þá liggur hvorki samþykki
einstaklinga fyrir né er gert ráð fyrir því. Auk
þess er ekki hægt að segja sig úr þeim grunni. Og
fyrir færslu gagna í erfðaupplýsingagrunninn, sem
íslensk erfðagreining byggir óðfluga, er krafist
skriflegs samþykkis. Stefnan varðandi samþykki
fyrir þátttöku einstaklinga í hverjum þessara gagna-
grunna er umdeilanleg. Ég mun fyrst ræða stutt-
lega samþykki fyrir öflun upplýsinga í ættfræði-
grunninn og einbeita mér síðan að samþykki fyrir
MGH og fyrir erfðaupplýsingagrunninn.
Svo byrjað sé á ættfræðigrunninum, sem er
einfaldasta tilvikið, þá er fólk ekki spurt hvort
það vilji taka þátt í þessum gagnagrunni eða ekki
þar sem allar ættfræðiupplýsingar hérlendis eru
opinber gögn. En þetta er alls ekki án vandkvæða.
Það er eitt að vera komið fyrir í ættartré sem er
aðgengilegt forvitnum almenningi, en allt annað
að slíkar upplýsingar séu teknar til rannsókna þar
sem hægt er að tengja þær upplýsingum um heilsu-
far og erfðir. Það mætti segja að þeir sem segja sig
ekki úr MGH séu þar með einnig að samþykkja
að þeir séu skráðir í ættfræðigrunninn á dulmáli.
En þá ætti hið gagnstæða einnig að gilda, að þeir
sem segja sig úr MGH neiti því þar með að ætt-
fræðiupplýsingar um þá verði notaðar í gagna-
grunnsrannsóknum. Þótt það hefði ef til vill frekar
táknrænt en raunverulegt gildi, þá mætti færa rök
fyrir rétti þeirra til þess að vera skornir af ættartré
sínu áður en ættfræðiupplýsingarnar eru skráðar í
gagnagrunninn.
Ég geymi mér spurninguna um samþykki fyrir
þátttöku í erfðaupplýsingagrunninum þar til síðar
í ritgerðinni en sný mér nú að Miðlægum gagna-
grunni á heilbrigðissviði.
Samþykki fyrir þátttöku í MGH
Miðlægur gagnagrunnur á heilbrigðissviði býður
upp á áhugaverðan ágreining hvað varðar sam-
þykki. Að hluta til er það vegna þess að markmið
MGH hafa ekki verið skýrð nógu vel, og að hluta
til vegna þess að samband hans við hina gagna-
grunnana er ekki alveg á hreinu.
Ferns konar rök hafa einkum verið færð fyrir
réttmæti þess að gera ráð fyrir samþykki þeirra
428 Læknablaðið 2005/91