Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2001, Page 10

Ástráður Eysteinsson
þýðingu - sem liggmr vænt-anlega á mörkum þýðinga fýi'stu og þriðju
gerðar samkvæmt lýsingu Romans Jakobson (og stundum líka annarrar
gerðar ef mynd er gerð eftir erlendri skáldsögu). Kvikmyndin er síðan að
segja má í tvöföldu hlutverki andspænis þessu handriti: Samræður í
handritinu eru fluttar af leikurum hliðstætt þth sem gerist með leikidt en
öll önnur myndræn og hljóðræn tjáning í verkinu er dæmi um þýðingu
yfir í önnur táknkerfi og á það á sinn hátt einnig við um leikhúsið.
Nú finnst kannski einhverjum að verið sé að flækja einfalt mál - en hér
er í raun um flókið og spennandi rannsóknasvið að ræða, þar sem fleiri
en tvö verk koma við sögu. Kvikmyndahandrit sem gert er efrir skáld-
sögu er að vissu leyti í stöðu vnllitexta í bókmenntaþýðingum, þ.e.a.s.
stöðu þýðingar sem þýdd er í stað frumtextans. Slíkt hefur verið mjög al-
gengt í íslenskum bókmenntaþýðingum og hafa sumir fremstu bók-
menntaþýðendur okkar þýtt mikilvæg bókmenntaverk á þennan hátt,
vegna þess að tungumál frumtextans er þeim ekki skiljanlegt. Ymist er
þá byggt á ákveðinni þýðingu eða stuðst við nokkrar þýðingar og jafnvel
á mismunandi málum. Stundum er ljóst hvaða millitexti hefur verði not-
aður, en oft getur verið erfitt að grafast fýrir um það og er þá í raun
ósýnilegur milliliður milli frumtextans og þeirrar þýðingar sem við höf-
um fyrir augum. Fyrir þann sem bera vill saman hinn upphaflega texta
og þýðinguna þarf það ekki að vera úrslitaatriði hvort þessi millitexti sé
aðgengilegur. Hægt er að bera textana saman en samanburðurinn verð-
ur að byggjast á vissri viðurkenningu á sjálfstæði hvors texta um sig.5
Hægt er að benda á ýmiss konar mun sem er á textunum, t.d. að ekki sé
að finna í þýðingunni jafngildi mikilvægs orðs í frumtextanum, en þá er
rétt að hafa í huga að skýringarinnar er ef til vill að leita í millitextanum.
Kvikmyndahandrit er oft slíkur ósýnilegur millitexti, t.d. á milli skáld-
sögu og kvikmyndar, og hafi gagnrýnandi ekki aðgang að handritinu
getur verið hæpið að segja margt um þann millitexta sem slíkan. En það
kemur ekki í veg fýrir að skáldsagan og kvikmyndin séu bornar saman
sem tveir merkingarheimar sem standa í vissu „þýðingarsambandi“. Sum
einkenni kvikmyndarinnar sem rýnandi bendir á kunna að vera sprottin
úr handritinu án þess að hægt sé að ræða það sérstaklega. Þetta er svona
rækilega tekið fram hér vegna þess að þegar ég ber saman vissa þætti í
skáldsögu Halldórs Laxness, Kristnihaldi undirjökli (1968) og hliðstæða
5 Sbr. grein mína „Þjóðráð. Formáli að ritgerð um Paradísarmissi", Jón á Bagisá
1994, sjás. 19-20.
8