Tímarit Máls og menningar - 01.07.1957, Side 35

EUGENE O’NEILL
borinn og eiginlegur. O’Neill var þannig
skapi farinn, að hann virti ríkjandi rithefð-
ir og gamlar reglur leikskálda eins og reynd-
ar allar hömlur og hindranir að vettugi og
sprengdi utan af sér spennitreyju leik-
formsins og samdi flest leikrit sín eins og
nútímahöfundar semja skáldsögur, engu
aukaatriði var sleppt. Anda sínum gat hann
ekki gefið útrás innan þröngra skorða. Hon-
um var ekki gefin sú farsæla list að laga
sig eftir takmörkunum og læra að draga
efnið saman og þjappa því í fyrirferðar-
minna, heilsteyptara og varanlegra form, en
aðal snillingsins er einmitt falið í því að
kunna að setja efni vel saman, stytta og
hafna, þegar þess gerist þörf.
O’Neill brýtur þvert á móti flestar þær
reglur, sem stærstu leikskáldum þykir sómi
að fylgja. Hann hnýtir t. d. ýmsum lausum
endum við aðalleikþráðinn, sem öðrum
hefði þótt nauðsyn að slíta. Þótt kynlegt
megi kallast þá nýtur hann sín ekki eða nær
listrænum, sterkum leikhrifum nema með
löngum leikorðum, sem hafa þá eðlilegu af-
leiðingu í för með sér, að sýningartími sjón-
leikja hans lengist um ailan helming. Kostir
O’Neills koma því ekki í ljós nema í löng-
um áföngum, þar sem stuttir sprettir eru
honum ekki að skapi. Gallinn er bara sá, að
sumir samferðamenn hans geta ekki fylgzt
með honum eða gefast jafnvel upp áður en
komið er á leiðarenda.
Snúum okkur nú aftur að Elektru. Hvað
sem stíl leikritsins líður, get ég samt verið
samdóma Brooks Atkinson um að bygging
þess sé frábær. O’Neill gerir ekki einungis
viðburðina sennilega í augum okkar, held-
ur gerir hann það, sem meira er um vert,
hann fær okkur líka til að trúa á leikper-
sónurnar, þessar afvegaleiddu ólánssálir,
sem hann lýsir bæði af samúð og sannfær-
ingu. Hér sést bezt hversu skyggn hann er á
innsta kjarnann.
Þrátt fyrir það, að refsinornimar birtist
ekki sjálfar á sviðinu eins og í gamla leikn-
um gríska, þá skynjum við engu að síður
návist þeirra bæði í þeim ógnþrungna geð-
blæ, sem hvílir yfir öllu og ekki hvað sízt í
óróleik Orins og geðsturlun.
Enda þó sterkur sennileikablær einkenni
bæði atburði og persónur, þá tekst O’Neil
hvorki að gefa leikpersónunum þá fyllingu
og reisn, sem hátragískum persónum sæmir,
né leiða þær út á þær reginvíddir, þar sem
sannir harmleikir fá fyrst sína réttu mynd.
O’NeiIl virðist ekki virða mikils þá æva-
fomu venju klassískra harmleikaskálda að
búa áhorfendur undir gang leiksins, enda
eru allir atburðir þeir, sem gerast í Elektru
svo tilviljunarkenndir, að mörgum finnst
tilviljunin vera nær einráð og allt geta
brugðizt til beggja vona um afdrif höfuð-
persónanna. Af þessum sökum svipar
Elektru fremur til æsileika eða melódrama,
eins og þeir heita á erlendu máli, þar sem
er stefnt gagngert að því að gera geðshrær-
ingar leikpersónanna og gerðir sem ofboðs-
legastar í því skyni einti að halda áhorfend-
um sem lengst í ofvæni um endanleg örlög
þeirra.
I sönnum harmleik eru áhorfendur hins
vegar í vitorði með örlögunum. Samt er
eftirvæntingin ekki tekin frá þeim, því að
vísu hafa þeir hugboð um, hvað gerast
muni, en vita ekki með hvaða hætti það
muni vera. Jafnvel þótt leikurinn, Elektra,
verði aldrei kallaður harmleikur í þess orðs
göfugustu og grískustu merkingu, er hann
samt átakanleg og raunsönn mynd af lífs-
hörmungum hversdagssálna, sem bældu svo
niður eðlilegar kynhvatir sínar, að þær
fengu ýmist útrás í óeðlilegri ofurást sonar
á móður eða dóttur á föður.
Hversu vel sem O’Neill tekst að vekja
samúð okkar með leikpersónum sínum í
þeim mannraunum, er hann lætur þær rata
í, þá tekst honum ekki að sama skapi að
vekja undrun okkar eða aðdáun á söguhetj-
TÍMARIT MÁLS OC MENNINCAR
113
8