Tímarit Máls og menningar - 01.05.1958, Blaðsíða 66

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
undarlega árátta okkar að blása upp
aukaatriði, gera sem mest veður út af
og velta sem samvizkusamlegast fyrir
okkur því sem er öldungis þýðingar-
laust, enda þótt hin raunverulegu stór-
mál veki ekki nema miðlungsathygli
og sé flaustrað af í flýti, vegna tíma-
leysis. Ég vil geta hér um eitt nýlegt
dæmi þessarar áráttu, til samanburð-
ar við Rakarafrumvarpið: fyrir um
það bil ári stóðu í ýmsum íslenzkum
blöðum illvígar deilur, mánuðum
saman, sem fjöldi andans manna tók
þátt í; og um hvað skyldu þær hafa
fjallað? — Um kápu ritlings eins sem
hafði verið gefinn út þá fyrir
skömmu.
Ut af fyrir sig er því kaflinn um
Rakarafrumvarpið hinn merkasti, en
hann er líka þýðingarmikill fyrir
sögu Alfgríms. Hann verður Alfgrími
lexía um margbreytileik og afstæði
hluta og hugtaka. Sú lexía verður til
þess að hann gefur upp hinar algeru
hugsýnir, hina einu ást, hina „óhold-
teknu konu“: hún verður vígsla Álf-
gríms til lífs veruleikans. Hitt er at-
hyglisvert hvað tilefni þessarar vígslu
er lítilmótlegt: stjórnmálafundurinn
um Rakarafrumvarpið. En það er ein-
mitt í samræmi við alla aðferð þessar-
ar bókar að tengja hið lága hinu háa,
að sýna allt í speglunum og endur-
speglunum andstæðna.
í mínum augum getur varla fegurri
mannshugsjón en hinn umburðar-
lynda mann, og eftirlitsmaðurinn í
Brekkukotsannál er vissulega einhver
hugþekkasta persóna sem Halldór
Kiljan Laxness hefur skapað. Það
þarf reyndar litla skarpskyggni til að
sjá að hann er skyldur organistanum
í Atórnstöðinni; því Halldór hefur
áður látið heillast af þessari mann-
gerð; Temúdjín snýr heim, sem sam-
in er 1941, má líka telja sögu um
umburðarlyndið, um andstæðurnar
sem koma til móts hvor við aðra. En
þó ég vilji ekki fara langt út í sálma
sem ég kann illa, get ég ekki látið hjá
líða að víkja nokkrum orðum að
heimspekilegri merkingu þess um-
burðarlyndisboðskapar sem Brekku-
kotsannáll flytur að mínu viti.
Síðan á 17. öld að minnsta kosti er
hægt að skoða sögu evrópskrar heim-
speki í Ijósi andstæðunnar milli þeirra
er líta á heiminn sem einingu er hægt
sé að útskýra eftir rökum skynsem-
innar og hinna sem leggja mesta
áherzlu á fjölbreytileika veruleikans,
einstaklinga, þjóða, siða, trúar-
bragða, og draga stórum í efa að
heimurinn verði beittur neinni alls-
herjarskýringu. Agnosticismus er rót-
tækasta form þessarar skoðunar, ég
ætla að nota hér orðið pyrrhonismi*
um þessa heimspekilegu tilhneigingu
yfirleitt. Nú mega menn ekki álíta að
ég ætli að halda því fram að Halldór
Kiljan Laxness hafi með Brekkukots-
annál skrifað „heimspekilega skáld-
* í víðri merkingu, eins og það hefur oft verið notað.
168
i